Люксембург
Люксембург (люксемб. -{Lëtzebuerg}-, фр. Luxembourg, нем. Luxemburg), ресми — Ұлы Люксембург Герцогтігі (люксемб. -{Groussherzogtum Lëtzebuerg}-, фр. Grand-Duché de Luxembourg, нем. Großherzogtum Luxemburg) — Батыс Еуропадағы мемлекет. Жер аумағы 2,58 мың км². Халқы 620 881 мың (2020), 94%-ын Люксембургтің байырғы тұрғындары, 15%-ын португалдар, 5%-ын италиялықтар, т.б. құрайды. Астанасы — Люксембург қаласы Әкімшілік жағынан 3 округке бөлінеді. Мемлекеттік тілдері — француз, неміс тілдері. Халқының көпшілігі христиан — католиктер. Люксембург — конституциялы-монархиялы мемлекет. Мемлекет басшысы — Люксембург ұлы герцогі. Жоғарғы заң шығарушы органы — парламент (депутаттар палатасы). Ақша бірлігі — еуро (2002).
| Ұлы Люксембург Герцогтігі люксемб. -{Groussherzogtum Lëtzebuerg}- фр. Grand-Duché de Luxembourg нем. Großherzogtum Luxemburg | |||||
| |||||
| Ұран: «Mir wëlle bleiwe wat mir sinn» | |||||
| Әнұран: «Ons Hémécht (Біздің Отанымыз)» (тыңдау ) | |||||
 | |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 9 маусым 1815 жыл (Франциядан) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілдері | люксембург, француз, неміс тілдері | ||||
| Елорда | Люксембург | ||||
| Ірі қалалары | Люксембург | ||||
| Үкімет түрі | Конституциоялық монархия | ||||
| Ұлы Герцог Премьер-министрі | Анри Ксавье Беттель | ||||
| Мемлекеттік діні | католицизм | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 167-ші орын 2 586,4 км² 0,60 | ||||
| Жұрты • Сарап (2019) • Санақ (2001) • Тығыздығы | ▲ 613,894[1] адам (164-ші) 439,539 адам 233,7 адам/км² (58-ші) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 70,926 млрд.[2] $ (94-ші) 114,825[2] $ (2-ші) | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 77,436 млрд.[2] $ (71-ші) 125,364[2] $ (1-ші) | ||||
| АДИ (2018) | ▲ 0,909[3] (өте жоғары) (21-ші) | ||||
| Этнохороним | Люксембурктер | ||||
| Валютасы | еуро | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | .lu, .eu | ||||
| ISO коды | LUX | ||||
| ХОК коды | LUX | ||||
| Телефон коды | +352 | ||||
| Уақыт белдеулері | +1 | ||||
Люксембургтың солтүстігінде Ардени және Рейн тақта тасты тауларының сілемдері орналасқан, оңтүстігі қыратты жазық. Климаты қоңыржай, теңіздік. Жылдық орташа температурасы қаңтарда 0 — 2ӘС, шілдеде 17ӘС. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 700 — 800 мм. Өзені көп жерінің 1/3-не жуығын орман алып жатыр. Люксембург Рим империясы тұсында Бельгика — Прима провинциясының, ал кейіннен Франк корольдігінің құрамына кірді. 10 ғасырдан Люксембург графтығының құрамында болып, 14 ғасырдан Люксембург герцогтығына қарады, 15 ғасырда Нидерландның 17 провинциясының біріне айналды. 16 ғасырда Нидерланд революциясынан кейін Люксембург Испаниялық Нидерландтың (1714 жылдан Австрия Нидерланд) құрамында қалды. 1794 ж. Австрия үстемдігі жойылып, Люксембург Францияның құрамына кірді. Вена конгресінің (1814 — 15) шешімі бойынша, Люксембург өлы герцогтігі құрылды. Ол Герман одағына кіріп, Нидерланд корольдігімен дербес унияда болды. Люксембургтің қазіргі шекаралары 1839 ж. Бельгия — Нидерланд шарты бойынша белгіленген. Лондон конференциясында (1867) Люксембург “мәңгі бейтарап мемлекет” болып жарияланды. 1948 ж. конституциядағы бейтараптық жөніндегі бап алынып тасталды. Люксембург — өнеркәсібі дамыған ел. Электроника өндірісі, химия өнеркәсібі, цемент, тоқыма кәсіпорындары бар. Экспортқа химия, металлургия өнімдерін, тағамдар мен киім-кешек шығарады, сырттан астық, металл, мұнай, көмір, т.б. әкеледі. Туризм дамыған. Мал, егін, жүзім ш., шарап жасау жақсы дамыған. Люксембург БҰҰ-на (1945), Еуропа Одаққа (1957), т.б. халықаралық ұйымдарға мүшелік өлттық табысы жылына әр адамға шаққанда 34400 доллар шамасында.
Саяси құрылымы
Ел басшысы - Ұлы герцог.
Қызметі:
- Конституция бойынша елді басқару;
- Үкіметтің құрамын белгілейді;
- Заңдарды бекітеді;
- Азаматтық және әскери қызметтерге тағайындайды;
- Қарулы күштерді басқарады.
Негізгі саяси партиялар
- Христиандық-әлеуметтік халық партиясы (Люксембург) — мемлекеттегі ең үлкен партия— құрамында 9500 мүше. 1870 - жж құрылған.
- Люксембургтік әлеуметтік жұмысшы партиясы — мемлекеттегі екінші партия — құрамында 5500 мүше. 1890жж. құрылған.
- Демократиялық партия(Люксембург) — 1947 ж. құрылды. Құрамында 2000 сүше шамасында.
- Демократия және зейнеткерлердің құқығын қорғау комитеті — 1989 ж. құрылды.
- Жасыл (Люксембург) — 1994 ж. құрылды.
- Солшыл (Люксембург) — 1999 ж. құрылды.
- Люксембургтің коммунистік партиясы — 1921 ж. негізделді.
- Люксембургтің азат партиясы — 2004 ж. құрылған.
Әкімшілік бөлінісі
Әкімшілік жағынан Люксембург 12 кантонға, ал кантондар 116 ұйымдастыққа бөлінеді.
Сондай-ақ 2015 жылдың қазан айына дейін үш аймаққа бөліну болды.
- Клерво
- Реданж
- Дикирх
- Вианден
- Вилс
- Ехтернах
- Гревенмахер
- Ремих
Бұрынғы Люксембург аймағы
- Капеллен
- Еш-сиур-Алзетт
- Люксембург
- Мерш
Халығы
Негізгі халығы— люксембургтықтар, лётцебургер (өзіндік атауы). Сонымен қатар Италияда, Францияда және Германияда тұрады. Жалпы адамның саны 473 мың, соның ішінде Люксембургта 285 мың адам. Люксембургтік тілінде сөйлейтін үндіеуропалық тілдердің германдық тобы. Неміс және француз тілдері көп кездеседі. Латын әліппесін қолданады.
Қорғаныс
Солтүстік Атлант Шарты Ұйымының (НАТО) мүшесі, Люксембург, 1967 жылы міндетті әскери қызметті алып тастап, 3000 адамнан тұратын армияны қолдады. Жандармерия 2000 жылы полиция күшімен біріктіріліп, Ұлы Дукал полициясын құрды.
Әскер басы - Люксембург Ұлы Герцогы, бірақ тиімді бақылау Қорғаныс министріне тиесілі. Люксембург армиясының штабының бастығы 2013 жылға дейін жалпы (атауы) Гастон Рейниг болды.[4] Содан бері ол ауыстырылды генерал-майор Давенфельд.
Армия БҰҰ мен НАТО-ның халықаралық миссияларының бір бөлігі ретінде Босния және Герцеговина мен Ауғанстанды қоса алғанда көптеген бейбітшілікті сақтау миссияларына қатысады.
НАТО-ның 17 АВАКС E-3 ұшағы саяси және практикалық себептер бойынша ресми түрде Люксембургтік ұшақтар ретінде тіркелген. Олар Германияның Гайленкирхен қаласында орналасқан.
Қорғаныс шығыстары 1997 жылы жалпы ішкі өнімнің 1,2% -ын құрады және 2005 жылы 0,9% деп бағаланған.[5]
Ұлттық рәміздер
Ұлттық ту
1123 жылы Люксембургтың Уильямды есептеңіз деген бірінші танымал туын киюге болады. Бұл көлденең, сары және қызыл болуы мүмкін.
Бүгінде Люксембург туы көлденең орналасқан үш қызыл, ақ және көгілдір аспаптардан тұрады. Люксембург пен Нидерланды жалаулары өте ұқсас болса да, голландиялық жалаудың айырықша белгісі - ультрамарин жолағы.
Қазіргі Француз туларының басым көпшілігі бірінші француз республикасының триколорынан шыққан. Тіпті ескі голландиялық туы ресми түрде 1799 жылы француздың ықпалымен Батавия Республикасы мен қызыл, ақ және көк түстерге орнатылды.
Люксембург туы мен мемлекеттің елтаңбасы 1972 жылдың 23 маусымында ұлттық эмблемалар туралы заңмен қорғалған.[6] Тудың қызыл түсі Pantone 032C, Pantone түсіне 299C түсіне сәйкес келеді (Grand Ducal ережесі, 1993 жылғы 27 шілде).
Дереккөздер
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |