Èlfsteidetoch

D'n Èlfsteidetoch deit alle Friese plaotse mèt historische stadsrechte aon. Me begint en indeg in de Friese hoofstad Leeuwarden. 't Perceis trajek versjèlt per toch (beveurbeeld door 't dempe vaan sleutsjes in d'n tössetied), meh in groete lijne geit 't wie op 't keertsje. Allewijl geit d'n toch eigelek ummer rechsum, dat wèlt zègke iers nao 't zuie. Tot 1933 en in 1941 góng 't evels aandersum: daan góng me iers nao Dokkum, nao 't noorde. Op 't huieg trajek zien de aofsten tösse de stei de volgende:

D'n deilnummer krijg 'n stumpelkaart mèt, die heer in eder stad moot aofstumpele. Oondaanks tot de gansen toch allewijl mèt de camera weurt gevolg, en trichere dus koelek nog meugelek is, mote ouch wèdstriedsjaatsers ziech dao-aon hawwe. Zoe woort Piet Kleine in 1997 gediskwalificeerd um 't misse vaan 'ne pos. E beröch pijnpunt is IJlst, wat pal nao Sneek kump en noch de gruutde, noch 't aonzien vaan 'n stad heet; 't weurt daorum dèks veur e dörp weurt aongezien, zoetot me neet nao 'ne stumpelpos zal zeuke.

Ouch väöl aander plaotse aon 't trajek make werk vaan 'nen Èlfsteidetoch; me zuut dao ummer väöl minsemassa's fieste en nao 't evenemint loere. Bezunder bekind is in dit verband 't gehuch Bartlehiem (gemeintes Ferwerderadeel, Leeuwarderadeel en Tietjerksteradeel), boe d'n oetluiper nao Dokkum begint en de route dus twie kier veurbij kump.

In aander sporte

Es spin-offs vaan de oersprunkeleke sjaatstoch gief 't ouch Èlfsteidefiets-, -wandel- en -roejtochte, die wel eder jaor weure gehawwe. De ierste twie höbbe e recreatief karakter, de lèste heet evels e competitiekarakter. Ouch gief 't lui die individueel d'n toch mèt peerd doen, zoewel aongespanne es oonder 't zaol.^[1]

In juni 2018 deeg marathonzwummer Maarten van der Weijden 't gans trajek zwummentere. Heer deg dao drei daog euver en mós um dit te hole ouch in 't water ete en slaope.^[2] E jaor ieder had heer 'tzelfde geperbeerd; toen mós heer op d'n daarden daag, op weeg nao Dokkum, ziene trèk aofbreke.^[3] Van der Weijden deeg dit um geld op te hole in 't oonderzeuk nao kaanker.

Alternatief 'Èlfsteidetochte'

Umtot me laank neet eder jaor d'n toch kin sjaatse, heet me in 't marathonsjaatse e paar vervaangende koerse vaan 200 kilometer op natuuries boete Nederland. De bekindste is die vaan de Weißensee in Oosteriek, meh ouch in Finland weure zoe'n tochte gehawwe. Oondaanks de locatie zien 't ouch hei veural Nederlandse atlete die mètdoen; marathonsjaatse is boete Nederland gein groete sjaatsdiscipline.

't Sjaatse waor in Friesland vaanaajds neet allein winterplezeer meh ouch e serjeus verveurmiddel. In de 'Kleinen Iestied' vaan de Vreugmodernen Tied waore streng winters gebrukelek en de provincie heet väöl lang vaarte en kenale die 't transport vaan de ein nao de aander plaots good meugelek maakde. 't Góng zeker zoe snel wie te peerd en waor väöl gojekouper. Al in d'n achtienden iew gaof 't lui die veur de aardegheid laanks alle èlf de Friese stei sjaatsde. 't Gebruuk kaom in 'n stroumversnelling wie in 1891 de sportbestuurder Pim Mulier zoe'nen toch maakde. Heer naom dao-op 't initiatief um 'nen officiëlen toch te organisere. Heer oontworp oonder mie 't 'Èlfsteidekruiske', 't iereteike wat nog ummertouw deilnummers die de toch oetrije kriege. In 1909 kaom 't daan devaan. D'n toch waor in eder geval e publicitair succes, en aon de volgende tochte in 1912 en 1917 dege atlete oet groete deile vaan 't land mèt, wie d'n twievoudege winner Coen de Koning. In de jaore 1920 en 1930 gaof 't minder streng winters, zoetot d'n toch neet zoe dèks woort oetgesjreve; in de jaore 1940 gebäörde dat zjus relatief väöl. D'n Èlfsteidetoch waor in deen oorlogstied e welkom middel vaan escapisme.

De touwnummende populariteit had ouch zien negatief kante. In 't bezunder raakde de toch vaan 1947 beröch door de väöl tricheurs, die ziech soms euver ganse stökker mèt de fiets of d'n oto lete verplaotse. Ouch waore in 1933 en 1940 de kopluipers bewös ex aequo gefinish; dit waor tege 't zier bein vaan de organisatie, die professionalisme veurstoont en eisde tot me voch tot de lèste meter. Wie me in 1956 weer mèt vijf euver de striep kaom, besloot me geine winner oet te rope (zuug oonder).

Legendarisch woort de oetgaof vaan 1963. Op d'n daag vaan de toch waor 't ies vaan extreem slechte kwaliteit door de aongevrore snei; daobij vroor 't zier streng bij de start, maoteg op d'n daag en streng mèt de middernach, wejde nao de middag 'nen helle wind en sneide 't groete deile vaan d'n daag. Mer 'n fractie vaan de deilnummers, 57 vaan de 568 wèdstriedatlete en 69 vaan de 9294 toersjaatsers, kaom op tied binne. De toch is in 2009 verfilmp es De Hel van '63. Nao dees oetgaof woort de Èlfsteidetoch 22 jaor neet gehawwe. Dit kaom veural door de intense watervervojling in de jaore 1960 en 1970, die ouch in kaw winters (beveurbeeld die vaan 1978/79) 't water opeheel. Me meinde al tot 't evenemint tot 't verleie góng behure. In de jaore 1980 verbeterde de waterkwaliteit evels, en in combinatie mèt kaajd weer kóste in 1985 en 1986 weer tochte weure gehawwe. Dit brach in Nederland 'n raasj wie noets teväöre teweeg. Veur 't iers in de historie stèlde me noe 'nen deilnummersstop in: väöl mie es 10.000 lui kin 't ies neet höbbe. In 1986 deeg ouch prins Willem-Alexander vaan de Nederlen mèt (oonder 't alloniem Alex van Buren).

Vaanaof de jaore 1990 kaom 't wijerbestoon vaan de toch obbenuits oonder drök, deeskier door 't Breujkaseffek. Nao nog ein Èlfsteidetoch in 1997 braok 'nen tied vaan opeinvolgende werm winters aon. Roond 2010 brachte e paar kaw winters de hoop op toch nog 'n touwkóms veur 't evenemint trök.

Winners

manslui

vrouwlui

'n Officieel winneres is totnogtouw neet aongeweze. Pas nao de lèste Èlfsteidetoch zien de regele zoe aongepas tot vrouwlui in 'n apaarte competitie mètdoen. De ierste vrouw die de wèdstried es toerrijster oetrijde waor Janna van der Weg in 1917. Pas sinds 1985 weure vrouwlui es wèdstriedsjaatssters touwgelaote. Bèste vrouw in 1985 waor Lenie van der Hoorn, in 1986 Tineke Dijkshoorn en in 1997 Klasina Seinstra.

Oetsjrieving

Vaan zoe gaw 't begint te vrere, hawwe vrijwèllegers vaan de Vereineging de Friese Èlf Stei de oontwikkeling vaan 't ies op 't trajek in de gater. In 't bezunder sinds de toch vaan 1997 deit me ouch aon 'iestransplantatie': 't völle vaan wakke mèt örges aanders oetgehakde stökker ies. 't Trajek is verdeild in 22 rayons, die weure bijgehawwe door e rayonhoof. Nao 'ne langen tied vaan voors, en bij geunstege veuroetziechte, belègk de veurzitter vaan de vereineging 'n vergaodering; 'de rayonhoofden komen bijeen' is 'n vaste oetdrökking die zeet tot de Èlfsteidetoch weurt euverwoge. Gemeinelek wach me nog wel e paar kier tot me de toch oetsjrijf. 't Nao zoe'n vergaodering gief de veurzitter 'n peersconferentie. 'n Toch weurt oetgesjreve es 't ies euver gans 't trajek 15 centimeter of dikker is. Eventueel kinne zwake plekke weure aofgedèk of weure umzeild door mèt de sjaatse aon euver e plaankeer te loupe - dat hèt klune. Es oetindelek weurt beslote d'n toch te hawwe, zeet de veurzitter traditioneel 'it giet oan' (Fries veur ' 't geit door').

Startplaotse

Doortot de populariteit vaan de toch de capaciteit bove de kop greujde, heet me vaanaof 1986 lui mote weigere. Es voesregel zeet me tot maximaol 16.000 lui euver 't ies mage. De Vereineging heet 'n leiestop en startplaotse weure verloot. De kaarte zien persoensgeboonde en dus neet euverdraagbaar.

Koers

Gestart weurt in golve. Iers starte de manneleke wèdstriedrijers, daan de vrouweleke en daan de toerrijers in golve vaan eder doezend. Wie gezag mote alle rijers oonderweeg èlf stumpels ophole, in eder stad ein en de lèste aon 't ind. Es de rijer binne de limiet aonkump, krijg 'r 't zoegeneump Èlfsteidekruiske. De limiet is twie oor nao de winner veur wèdstriedrijers en middernach veur tourrijers.

Dit artikel is gebaseerd op, meh in de groond neet vertaold oet, 't corresponderend Nederlandstaoleg artikel, en wel in dees versie.

Rifferenties

• Website vaan de Keuninkleke Vereineging de Friese Èlf Stei