Lengua piemuntesa

Lombard Occidental

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.


La lengua piemuntesa (nomm nativ: Piemontèis codes ISO 639-3 pms) a l'è una lengua rumanza gall-italega, recugnussüda in del 1981 'me vüna dij lenguf minuritari del'Europa e che l'ha censida l'UNESCO intra i lenguf che meriten la tütela. Se stima che sien almen 2,5 miliun i gent ch'a hinn bun de parlà o de capì el Piemuntes, e 500-600 mila quij bun anca de legell e de scrivell.

Wikipedia
Wikipedia
Cunsültee la edizziun də la Wikipedia in Piemuntes
{{{nom}}} ({{{nom nativ}}})
Oltre denominazion :
Parlada in :
Rejon :
Parlants :
Ranking :???
Classifegazion jenetega :{{{fameia}}}
status ofiçal
Lengua ofiçala de :{{{nazion}}}
Regolad de :{{{regolad}}}
codex de la lengua
ISO 639-1-
ISO 639-2roa
ISO 639-3{{{iso3}}}
SILpms
varda anca: lengua

I paes che se parla in Piemuntes

Se parla in piemuntes, cunt i sò variant lucaj, in:

In de la pruincia del Verban-Cüsi-Ossula e la püssee part de chela de Nuara se dupren dij dialett de la Lengua Lumbarda. In dij cumün de la pruincia de Cüni al cunfin cun la Ligüria se parlen dij dialett ligür. In dij val dij pruinc de Türin e de Cüni, el Piemuntes a'l vif insema al Ucitan a süd e'l Franch-pruvensal a nort. Gh'è anca de dì che in del bass Piemunt a l'è bell cumplicaa stabilì indua l'è che'l finiss el Piemuntes e indua'l scumincia el Lumbart o el Ligür.

El Paternoster in Piemuntes

Pare nòstr, ch'it ses ant ij Cej,
sia santificà tò nòm,
ch'a ven-a tò regn,
sia faita toa volontà,
coma 'n cel parèj an tèra.
Dane ancheuj nòstr pan quotidian,
e perdona a noi i nòstri débit,
coma noi i-j perdonoma ai nòstri debitor.
E fane nen droche an tentassion,
ma liber-ne del mal, amen.

I dialett

Mapa lenguistega del Piemuntes, basada ins la division pruposta da Biondelli[1]

Anca se l'è una lengua ünitaria, el Piemuntes a'l gh'ha i sò dialett. La furma de riferiment a l'è el Piemuntes cumün, che l'è quell de Türin e inturnavia: 'sta furma chì a l'è chela püssee duprada in de la literatüra e tücc i alter piemuntes l'aceten e a hinn bun de capila. El piemuntes cumün a'l se dupra per parlà cun gent che parlen minga l'istess sò dialett. A bun cünt, se cunsidera el piemuntes de la zona de Türin, Süsa, Cher, Pinaröl e Salüss chel püssee bun (gh'è però de sta 'tent che a Türin gh'è gent che la dupra un dialett cuntaminaa del talian).
I dialett del Piemuntes de poden fà in trì grüpp:

Cumparaziun tra i vari dialet del piemuntes

  • Lumbard ucidental standardizzaa: Un om el gh'aveva dü fiö. El püssee giuvin el gh'ha dit al sò pader: "Pà, dam la part de l'eredità che la me tuca!". E lü l'ha spartii i sò ben. Un quai dì dopu, ciapaa sü tüt i sò rob, el fiö minur l'è partii per un paes luntan, induve l'ha trasaa tüscoss cul fà una vita senza fren.
    • Dialet de Guzzan (de transiziun, o almanch püssee vesin al Piemuntes): Un om al gh'eva dü matai. Al püssee sgiovan di düi un dì gh'ha dicc tacaa al sö pà: "Pà, dam sübit la part d'eredità ca ma specia!". Inora al pà l'ha spartii la roba tra i düi matai. Un quai dì dopu al püssee sgiovan di matai l'ha tiraa visin i söv robi, l'ha facc sü al fagot cum tüt cul ca 'l gh'eva e l'è nacc in d'un paes luntön, induva l'ha facc fora tüt, cum 'na vita dispindiosa.
    • Dialet de Bräm (de transiziun) :Na vota j'era 'n om ch'l'ava dui fiöi. 'L pü giuvu, ch'l'era 'na gioia, a l'ha dicc a sò päri: "Papà, dem cul ch'am toca, che son stüf da stà 'nsema!" e sò päri a 'j l'ha dacc. Da lì poch dì 'st fiö l'ha fai fagot e l'è andacc ün l'in pais luntan, vivind da disperaa
  • Dialet de Lissandria: In òm l'éiva doi fioi. Er pù giovo ëd 'sti fioi l'ha dicc a sò pari: “Papà, dam ra part di beni ch'o 'm toca!”. E lù o-j ha spartì e o-j ha dacc ra sò part. E da léi a pòchi dì, er fió pù giovo l'ha facc sù tut e l'è andacc ant in pais lontan, e là l'ha sgarà tut er facc sò a fè der sbauci.
  • Dialet de Vercei: Un òm a l'ava doi fieui; e al pù giovo ëd lor l'ha dit al pari: “O pari, dami al fat mè, ca am peul tochèmi!”. E al pari l'ha fat la division. E pòchi dì dòp al fieul pù picio l'ha rabajà su tut, e as n'è andàsne lontan, e en pòch temp s'è butàsi en malora per fè ëd ribòti.
  • Dialet de Biela: Un òm a l'eja dui fieui. E l'ultim di dui a-j ha dicie a sò pere: “Pere, deme la mia part ëd ciò ch'a 'm ven!”. E cel a j'ha dacie a tucc dui la soa part. Da lì a uero dì, 'sto fieu pù giovo a l'ha butà tut ënsema e a l'ha facc sò fagòt, e a 's n'è andasne ënt un pais da lons e là, en ribòte ëd tucc i color, a l'ha sgarà tut ël facc sò.
  • Dialet de Ast: Un òm l'avia doi fieui. E ël pù giovo a l'ha dit a sò pari: "Pari, deme on po' la mia part!” E ël pari l'ha divis le sostanse fra lor. Da lì a pòchi dì, essènà tuti radunà, ël pù giovo a l'è partì per un pais lontan, e là l'ha dissipà la soa part, vivend lussuriosament.
  • Dialet de Alba: Un òm o r'avia doi fieui. Ël pì pcit un dì o r'ha dit a sò pare: "Pare, dème ra part ch'a 'm ven!". Ël pare, sentend sosì, o r'ha fat ra part e o r'ha daje lo ch'i tocava. Da lì a pòch dì, 'st fieul r'ha butà tut ër fat sò ansèm e o 's n'è andàsne ant un pais lontan motoben, e ansì là o r'ha sgheirà tut an fé ël bagordon.
  • Dialet de Cuneo: Un òm a l'ha avù doi fieui. E 'l pì giovo ëd costi l'ha dit al pare: "Pare, deme la mia part!". E chiel j'ha daje lo ch'a-j tocava. Passà quaich dì, radunasse tut, ël fieul pì giovo s'è partisne da cà pr'ëd pais lontan, e a l'ha mangià 'l fèit sò ant le ribote.
  • Dialet de Türin: Un òm a l'avia doi fieui. Col pì giovo l'ha dit a sò padre: “Deme la parte di beni che a 'm toca! E chiel ëd coi beni l'ha faine doe part. E da lì a pòchi dì ël fieul pì giovo, butà ansem tut col che a l'avia tirà di sò beni, s'è andàsne ant un pais lontan, e là mnand una vita ossiosa e lussuriosa a l'ha dilapidà ël fat sò.
  • Dialet de Ivrea: Un òm a l'avia dui fieui. Ël pì giovën a-j ha dit a sò pare “Pare, i veui ch'im daje lo ch'a më ven!”. E ël pare a j'ha det la soa part. Da lì in pòchi ëd dì a s'è fet sò fagòt, e a l'è andèt ënt un pais lontan, e a l'ha sgoliardà tut.

Literatüra piemuntesa

I prim ducüment scrit in piemuntes hin di cürt iscriziun in ges de Casal Munferaa e Vercei. Inturna a la fin del XII secul hin scrit i Sermun sübalpin, una racolta de vintidü predigh. Dal 1300 i test in piemuntes quaten tücc i gener literari. I prim liber a stampa in piemuntes hin di fars in astesan del Giovanni Giorgio Allione, pübligaa in del 1521. In di secul XVI e XVII de test in piemuntes en sorten poch. De cumedi del Cincent cun di part in piemuntes, incö s'hin perdüü i test.

L'età classica de la literatüra piemuntesa la scumincia a la fin del Ses'cent. El marches Giovan Battista Tana (1649-1713) el cumpon la cumedia in vers Ël Cont Piolet. Francesco Tarizzo el scriv L'arpa dëscordà, puema epigu-storigh in sü l'assedi de Türin del 1706. El se svilüpa el gener literari del tòni: puesia pulitiga, satiriga o didascaliga, de la qual i espunent de prim pian hin Ignazio Isler (1702-1788) e Giuseppe Ignazio Avventura (1733-1777).

In del 1783 la gh'è la prima gramatiga, el diziunari e l'antulugia piemuntesa, opera del medigh de Curt Maurizio Pipino, scrit giò per mustràgh la lengua a la fütüra regina, la Maria Adelaide Clutilda Saveria de Francia. Cun l'ucüpaziun napuleoniga del 1796 la ven föra una prudüziun rica de libret e de puesii pulitigh de tüt dò i part pulitigh in lota. El türines Edoardo Ignazio Calvo (1773-1804), giacubin, el scriv canzun e puemet vigurus fina a che, disgüstaa di ucüpant, el scriv dudes favul murai, puesii in terza rima piemuntesa, cuntra quei che hin diventaa traditur di ideai de la Revulüziun.

Cun la restauraziun la literatüra piemuntesa la gh'ha de növ un periud de prudüziun bundanta. Da la metà del XIX secul el fiuriss el teater: una lista del 1887 la regorda per i agn 1859-1887 i nom de 60 scritur e i titul de püssee de 300 cumedi. El capulavur el resta Le miserie 'd monsù Travet (1863) de Vittorio Bersezio (1830-1900). Nassen i prim giurnal in piemuntes e hin pübligaa vari rumanz. In questa epuca se pò marcà che la lengua duperada l'è despess cuntaminada de italianismi, cunseguenza di sforz de italianizzaziun furzada de quel temp.

Al prinzipi del XX secul i suget diventen püssee leger e d'ucasiun, fina a quand el riva el Giovanni Costa (1886-1945), che 'l fa sü de növ un salt de qualità a la puesia. In del 1927 el ven föra el prim nümer de la rivista Ij Brandé e, inturna a Giuseppe Pacotto (1899-1964) la se strengg la növa generaziun de pueta che furmen la Compagnia dij Brandé, che anmò al dì d'incö hin vöna di ispiraziun de la literatüra piemuntesa muderna.

I ültim deseni han vist la rinassida del giurnalismu e quela de la prosa scientifiga, suratüt in de la critiga literaria, la lenguistiga e la sturiugrafia.

Esempi de paroll cumpagn del franzes

PiemuntesFranzesItalian
Almanallemandtedesco
Abiméabimersommergere
Adressadresseindirizzo
Amuséamuserdivertire
Ambrasséembrasserabbracciare
Anlevéenleverallevare
Anvironenvironcirca
Antamnéentamerincominciare
Anvìaenvievoglia
Ancheujaujourd'huioggi
Apressaprèsdopo
Aragnaraignéeragno
Arlevrelèvericambio
Arsòrtressortmolla
Articiòchartichautcarciofo
Asashanno
Asarhasardcaso
Atrapéattraperprendere
Assiëttaassiettepiatto
Assèassezabbastanza
Avionavionaereo
Bajébaillersbadigliare
Bassinbassinbacinella
Becheriaboucheriemacelleria
Bërgébergerpastore
Bisobijougioiello
Blagablaguescherzo
Butbutscopo
Boitaboîtescatola
Bòschboislegno
Brisébriserrompere
Bogébougermuovere
Bonetbonnetcappello
Boneurbonheurfelicità
Carcarperché
Cassécasserrompere
Catéachetercomprare
Camioncamionautocarro
Campécamperbuttare
Cadòcadeauregalo
Chitéquitterlasciare
Chenachaînecatena
Ciarcharcarro
Ciatchatgatto
Ciresaceriseciliegia
Claviéclaviertastiera
Còfocoffreforziere
Còrbelacorbeillecesto
Cotincotillongonna
Crajoncrayonmatita
Cresscrècheasilo nido
Cogécouchercoricare
Complentcomplaintlamentazione
Darmagedommagedanno
Dëscròcédécrochersganciare
Dësrangédérangerdisturbare
Dontdontdi cui/del quale
Dròlodrôlestrano
Drapòdrapeaubandiera
Scranécranschermo
Euvraœuvreopera
Evaeauacqua
Fatfadeinsipido
Fassonfaçonmodo
Folarfoulardfazzoletto da collo
Fuslëttafuséemissile
Lapìnlapinconiglio
Lingerialingeriebiancheria
Logélogeralloggiare
Gravégraverimprimere
Grimassagrimacesmorfia
Làitlaitlatte
Lermalarmelacrima
Lésalugeslitta
Madamamadamesignora
Mariémariersposare
Mèismoismese
Menagemenagegestione
Mersimercigrazie
Miràjmiroirspecchio
Minusiémenuisierfalegname
Mitonémitonnercuocere a fuoco lento
Meisonmaisoncasa
Mucioarmouchoirfazzoletto
Monsùmonsieursignore
Mojenmoyenmezzo
Montémontersalire
Mossémousserspumare
Mòtmotparola
Novodneveunipote
Ójouise
Òrdinatorordinateurcomputer
Parpajonpapillonfarfalla
Partagépartagerspartire
Parèjpareilcosì
Papépapiercarta
Piepiegazza ladra
Planeurplaneuraliante
Plentaplaintequerela
Poispoispisello
Pompommemela
Possépousserspingere
Pròceprochevicino
Rainurarayuregraffio
Rangéarrangeraggiustare
Ravinravinburrone
Regretregretdispiacere
Rèidraidrigido
Ridòrideautenda
Roaroueruota
Sabòtsabotzoccolo
Sagrinchagrinpreoccupazione
Safeurchauffeurautista
Saladasaladeinsalata
Sapinsapinabete
Salòpsalesporco
Spurìpourriappassito/marcio
Soagnésoignercurare
Seurtesortiruscire
Stroptroupeaugregge/mandria
Stageraétagerescaffale
Sombrsombrescuro
Tastétesterassaggiare
Tèittoittetto
Tisòirecisoireforbici
Tramblétremblertremare
Travajétravaillerlavorare
Tricotétricoterlavorare a maglia
Tombétombercadere
Utissoutilattrezzo
Vilavillecittà
Viturvoitureauto
Zibiégibierselvaggina

Associazziun per la lengua piemontesa

Not


Ligamm de föra

Vegg vucabulari

Vus curelaa