Лӱммут
Йылмылончыш шанчыште лӱ́ммут — настам ончыктышо ойлымаш ужаш. Лӱммут кӧ? але мо? йодышлан вашмутым пуа.
- Лӱммут чот, вочмык да лица дене вашталтеш.
- Ойлончыште лӱммут чыла йыжыҥат лийын кертеш.
Обращений семын каласалтше лӱммут ойлончо йыжыҥ ок лий.
Чонан да чондымо лӱммут-влак
Кӧ? йодышлан вашмутым айдемым ончыктышо лӱммут-влак веле пуат. Мутлан: ко? — ӱдыр, рвезе, туныктышо, колызо, гармоньчо, йылмызе. Моло лӱммут, чонанжат, чондымыжат, мо? йодышлан вашмутым пуа, мутлан: мо? — ушкал, имне, кол, куэр, шопкер.
Чонан лӱммут-влак куд вочмык дене веле вашталтыт, мутлан: И. ава, Р. аван, Д. авалан, В. авам, Ср. авала, Совм. аваге. Чондымо лӱммут-влак чыла вочмыкышто каласалтыт: И. вуй, Р. вуйын, Д. вуйлан, В. выйым, Ср. вуйла, Совм. вуйге, М. вуйышто, Н. вуйыш(ко), О. вуеш.
Собственный да нарицательный лӱммут-влак
Икгай наста-влаклан пуымо лӱмым нарицательный лӱммут маныт, мутлан: ер, газет, ял, эл, эҥер.
Посна насталан пуымо лӱмым собственный лӱммут маныт, мутлан: Таир ер, "Ямде лий" газет, Учимсола, Марий Эл, Юл.
Собственный лӱммут-влак улыт:
- еҥын лӱмжӧ, ачалӱмжӧ, тукымлӱмжӧ: Сергей Григорьевич Чавайн, Шемер Микуш, Мичу, Кориш;
- вольык да янлык лӱм: Ошеч, Олач, Олас, Шемеч, Ошвуй;
- вершӧр лӱм: Россий, Урал, Элнет, Карман курык, Ялчык, Кичиер, Йошкар-Ола;
- газет, кнага, журнал лӱм: "Кугарня", "Ончыко", "Элнет", "Эреҥер", "Маска вынем";
- сӱрет, кинофильм, спектакль лӱм: "Онар", "Салика", "Морко сем";
- тӧнеж ден ыштыквер лӱм: Марий кугыжаныш университет;
- орден да медаль лӱм: "Сорла да чӧгыт" шӧртньӧ медаль;
Собственный лӱммутым кугу йӱкпале дене тӱҥалын возат. Кнага, журнал, газет, сӱрет, кинофильм, спектакль, завод, фабрик да южо моло собственный лӱммут кугу йӱкпале дене тӱҥалын возалтыт да кавычкеш налалтыт, мутлан: "Шӧртньӧ падыраш" повесть, "Пачемыш" журнал, "Морко мланде" газет, "Мӱкш отар" спектакль.
Лӱммутын чотшо
Лӱммутын кок чотшо уло: шкет да шуко. Шуко лӱммутым кок чотыштат каласаш лиеш: ял - ял-влак, урем - урем-шамыч, ава - авамыт, пасу - пасулаште.
Лӱммутын чотшо гыч наста мыняр улмым пален налына. Шкет чот ик настам каласен пуа. Шуко чот икте деч шуко икгай наста улмым ончыкта.
Лӱммутын шуко чот сынжым ышташ -влак, -шамыч, -мыт, -ла супикс-влак кучылталтыт.
Юмо лӱммутым шкетй чотышто веле каласаш лиеш. Тыгай улыт, мутлан:
- эмен лӱм: вӱд, шӧр, шӱр, лем, ӱй, мӱй;
- действий лӱм: лудмаш, тунеммаш, серымаш;
- пӱртӱс лӱм: лум, поран, теле, йӱр;
- металл лӱм: ший, шӧртньӧ, той, вулно.
Шотлымо чотмут почеш, тыгак шуко, шагал, ятыр, икмыняр шомак почеш шогышо лӱммут шкет чотышто возалтеш, мутлан: Урем дене кок еҥ кая. Погынымашке ятыр еҥ толын.
Нине, нуно олмештышмут почеш шогышо лӱммут шуко чотышто лиеш, мутлан: Нине олмапу-влак кугу йӱштымат чытат. Нуно ял-влак уэш кушкаш тӱҥалыныт.
Лӱммутын лицаже
Лӱммут чот да вочмык дене вашталтме семынак лица денат вашталт кертеш. Лица настан кӧн але мон улмыжым палаш полша. Тидым лица супикс-влак каласен пуат.
Лӱммутын кок чотысо кум лицаже уло (а лица сынже - кудыт), мутлан:
| Ед. ч. | Мн. ч. | |
|---|---|---|
| 1. | йолташем | йолташна |
| 2. | йолташет | йолташда |
| 3. | йолташыже | йолташышт |
Лӱммутын икымше лицаже ойлышо еҥын настажым ончыкта: мыйын кнагам, мемнан кнага.
Лӱммутын кокымшо лицаже, ойлышо еҥ кӧ дене кутыра, тудын настажым ончыкта: тыйын пӧртет, тендан пӧртда.
Лӱммутын кумшо лицаже, кӧ але мо нерген ойлат, тудын насташтым ончыкта: тудын аваже, нунын авашт, колхозын пасужо, пушеҥгын лышташыже.
Лӱммутыш лица супикс ешаралтеш гын, лӱммутым мыйын, тыйын, тудын, мемнан, тендан, нунын олмештышмут-влак деч поснат ойлаш лиеш, мутлан: тыйын ачат - ачат, нунын пакчашт - пакчашт.
Лица супиксан лӱммутым возен моштымаш
| Лица | Й, л, м, н, ҥ, р дене пытыше лӱммут | Ш дене пытыше лӱммут | Моло соҥйӱк дене пытыше лӱммут |
|---|---|---|---|
| Единственный чот | |||
| 1. | -ем (оҥ-ем) | -ем (уш-ем) | -ем (кид-ем) |
| 2. | -ет (оҥ-ет) | -ет (уш-ет) | -ет (кид-ет) |
| 3. | -же (-жо, -жӧ) (оҥ-жо) | -ыже (-ыжо, -ыжӧ) (уш-ыжо) | -ше (-шо, -шӧ) (кид-ше) |
| Множественный чот | |||
| 1. | -на (оҥ-на) | -на (уш-на) | -на (кид-на) |
| 2. | -да (оҥ-да) | -да (уш-да) | -да (кид-да) |
| 3. | -ышт (оҥ-ышт) | -ышт (уш-ышт) | -ышт (кид-ышт) |
| Лица | Пералтышан йоҥйӱк дене пытыше лӱммут | Пералтышдыме йоҥйӱк мучашан лӱммут | Шольо, эрге, чӱчӱ |
|---|---|---|---|
| Единственный чот | |||
| 1. | -м, -эм (ача-м, пасу-эм) | -ем (корн-ем) | шольы-м |
| 2. | -т, -эт (ача-т, пасу-эт) | -ет (корн-ет) | шольы-ч |
| 3. | -же, -жо, -жӧ (ача-же, пасу-жо) | -же, -жо, -жӧ (корны-жо) | шольы-жо |
| Множественный чот | |||
| 1. | -на (ача-на, пасу-на) | -на (корны-на) | шольы-на |
| 2. | -да (ача-да, пасу-да) | -да (корны-да) | шольы-да |
| 3. | -шт (ача-шт, пасу-шт) | -шт (корны-шт) | шольы-шт |
Шкет чот икымше да кокымшо лицаштыже возалтыт:
- -м, -т — пералтышан а, е, э йоҥйӱк дене пытыше мутлаште: ава-м, шокте-т, куэ-т.
- -эм, -эт — пералтышан моло йоҥйӱк дене пытыше мутлаште: посто-эм, посто-эт, кӱтӱ-эм, кӱтӱ-эт, Вачи-эм, Вачи-эт.
Пералтышдыме йоҥйӱк мучашан лӱммутым шкет чотысо икымше ден кокымшо лицаште каласыме годым пералтышдыме йӱк лектын возеш: корн-ем, корн-ет, имн-ет, печ-ет.
Шкет чотын кумшо лицаштыже да шуко чотын кум лицаштыжат пералтышдыме йоҥйӱк ы йӱкыш савырна: пече - печы-же, печы-на, печы-да, печы-шт.
Родо-тукымым ончыктышо южо лӱммут (шольо, чӱчӱ, чӱчӱньӧ, шешке, веҥе, оньо) шкет чотын кокымшо лицаштыже -ч супиксым налеш, мутлан: эргы-ч, шольы-ч, чӱчӱ-ч, чӱчӱньы-ч, веҥы-ч, шешкы-ч, оньы-ч.
Лӱммутын ышталтмыже
Ик мутвожан лӱммутым тӱҥ лӱммут маныт, мутлан: ола, ял, пӧрт, вуй, кид.
Вес шомак гыч ышталтше лӱммутат шагал огыл. Нуно кум йӧн дене ышталтыт:
- муттӱҥыш супиксым ешарыме дене: кӱтӱ - кӱтӱчӧ; пеледаш - пеледыш, пеледмаш; петыраш - петыртыш;
- мут-влакым ушымо дене: кугу+корно — кугорно, изи+тер — издер;
- мут-влакым мужырын каласыме дене: ача, ава — ача-ава; шӱм, чон — шӱм-чон.
Пытартыш кок йӧн дене йыгыр лӱммут-влак ышталтыт.
Супикс дене ышталтше лӱммут-влак
| Ойлымаш ужаш | Супикс | Мутлан |
|---|---|---|
| лӱммут глагол лӱммут | -зе (-зо, -зӧ, -ызо) -че (-чо, -чӧ) | пашазе, шӱвырзӧ, кутырызо, колызо пашаче, гармоньчо, кӱтӱчӧ |
| глагол | -маш, -ымаш -ыш -тыш -ем | лудмаш, шинчымаш, погынымаш модыш, лектыш, лӱдыктыш ончалтыш, ешартыш, пӱтыртыш корем, илем, йӱлем |
| лӱммут палымут наречий | -лык | шинчалык, нерлык, поянлык, рвезылык, чолгалык, ончыкылык |
| лӱммут | -ер (-эр) | кожер, куэр (куэ гыч) |
Ида мондо! Шинчымаш, погынымаш да тыгаяк чыла моло шомакыште -маш супикс ончылсо ы йӱкпале лӱммутын 2-шо спряжениян глагол гыч ышталтмыжым палдара.
Йыгыр лӱммут-влак
Кок але кум шомакым иктыш ушен але мужырын каласен иштыме лӱммутым йыгыр лӱммут маныт, мутлан: кандывуй, кугырӱдывондо, иза-шольо, уш-акыл.
| Мут-влакым ушымо дене лийше йыгыр лӱммут | Мужыран йыгыр лӱммут |
|---|---|
| ача-ава туп-ваче уржа-сорла кид-йол ӱй-торык шӱм-чон |
| пырля возалтеш | кореш гоч возалтеш |
Негыз
- Марий йылме. Теорий. 5-9 класслан учебник. З.В. Учаев. 1993, Марий кнага савыктыш.