अमरकोष

अमरकोष (संस्कृत:अमरकोशः) छगु नांजाःगु संस्कृत शब्दार्थकोश ख। थ्व छता खँग्वःतयेगु मुना, समानार्थक पर्यायशब्द, अनेकार्थक शब्द आदि दूगु ग्रन्थ ख। अमरकोषया च्वमि अमरसिंह ख। वय्‌कः ४गु शताब्दीया चन्द्रगुप्त द्वितीयया दरबारय् दूपिं ९म्ह विद्वान वा नवरत्नय् छम्ह ख। छुं विज्ञ अनुसार वय्‌कः ७गु शताब्दीया विक्रमादित्यया दरबारया विज्ञ ख। अमरसिंहजुं धाःसा थ्व सफूयात 'नामलिङ्गानुशासनम्' धका तःगु दु।

ग्रन्थस्वरूप

अमरकोष श्लोक रूपय् रचना याःगु दु। थ्व पाठ कण्ठ याये अपु। अमरकोषय् स्वंगु काण्ड (अध्याय) दु- स्वर्गादिकाण्ड, भूवर्गादिकाण्ड,सामान्यादिकाण्ड। छगू हे काण्डय् यक्व वर्ग दु। विषयानुगुण शब्द वर्गीकृत यानातःगु दु।

प्रथमकाण्डम्/स्वर्गादिकाण्डम्

स्वर्गादिकाण्डय् ११ वर्ग दु। थ्व ख-

१ स्वर्गवर्गः २ व्योमवर्गः ३ दिग्वर्गः

४ कालवर्गः ५ धीवर्गः ६ वाग्वर्गः

७ शब्दादिवर्गः ८ नाट्यवर्गः ९ पातालभोगिवर्गः

१० नरकवर्गः ११ वारिवर्गः

द्वितीयकाण्डम्/भूवर्गादिकाण्डम्

थ्व काण्डय् १० वर्ग दु। थुकिया वर्ग थ्व कथं दु-

१ भूमिवर्गः २ पुरवर्गः ३ शैलवर्गः

४ वनौषधिवर्गः ५ सिंहादिवर्गः ६ मनुष्यवर्गः

७ ब्रह्मवर्गः ८ क्षत्रियवर्गः ९ वैश्यवर्गः

१० शूद्रवर्गः

तृतीयकाण्डम्/सामान्यादिकाण्डम्

थुकिलि खुगु वर्ग दु। थ्व ख-

१ विशेष्यनिघ्नवर्गः २ सङ्कीर्णवर्गः ३ नानार्थवर्गः

४ नानार्थाव्ययवर्गः ५ अव्ययवर्गः ६ लिङ्गादिसङ्ग्रहवर्गः

नेपालभाषाय् प्रभाव

नेपालभाषाया दकलय् पुलांगु शब्दकोष हे अमरकोष ख। संस्कृत व नेपालभाषाय् दूगु थी-थी अमरकोष लुयावःगु दु। थुकिलि मू थ्व कथं दु-^[१]

अमरकोश (नेपाल सम्बत ५०१): कल्लह्रदेवं थःकाय्-छय्‌पिंत थुइकेत दयेकादिगु
अमरकोश (नेपाल सम्बत ५०६): जयस्थिति मल्लया मन्त्री जयतया काय्‌यत थुइकेयात च्वयातःगु दु
अमरकोष (नेपाल सम्बत ५९१): संस्कृत खँग्वःया नेपालभाषा पर्याय खँग्वः बियातःगु

नापं, नेसं ८००, ८३७, ९५० व १०३२स संस्कृतय् च्वयातःगु व नेपालभाषाया खँग्वः दूगु अमरकोष आशा सफूकुथिइ दु। ^[१]

व्याख्या व टीका

अमरकोशया ५० व्याख्या दु। थुकिलि प्रमुख थ्व कथं दु -

क्षीरस्वामिं च्वयादिगु 'अमरकोशोद्घाटनम्'
भानुदीक्षितं च्वयादिगु 'व्याख्यासुधा'
वन्ध्यघटीयसर्वानन्दं च्वयादिगु 'टीकासर्वस्वम्'
रायमुक्तं च्वयादिगु 'पदचरितम्'
जिनेन्द्रभूदं च्वयादिगु 'काशिकाविवरणपञ्जिका'

अमरकोषया छुं श्लोक

पीठिकाश्लोकाः

यस्य ज्ञानदयासिन्धोरगाधस्यानघा गुणाः।

सेव्यतामक्षयो धीरास्स श्रिय्यै चामृताय च।।

समाहृत्यान्यतन्त्राणि संक्षिप्त्यैः प्रतिसंस्कृतैः।

सम्पूर्णमुच्यते वर्गैर्नामलिङ्गानुशासनम्।

प्रायशो रूपभेदेन साहचर्याच्च कुत्रचित्।

स्त्रीनपुंसकं ज्ञेयं तद्विशेषविधेः क्वचित्।।

भेदाख्यानाय न द्वन्द्वो नैकशेषो न सङ्करः।

कृतोत्र भिन्नलिङ्गानामनुक्तानां क्रमादृते।।

त्रिलिङ्ग्यां त्रिष्विति पदं मिथुने तु द्वयोरिति।

निषिद्धलिङ्गं शेषार्थं त्वन्ताथादि न पूर्वभाक्।।

स्वर्गः

स्वरव्ययं स्वर्गनाकत्रिदिवत्रिदशालयाः।

सुरलोको द्योदिवौ द्वे स्त्रियां क्लीबे तिविष्टपम्।।

बुद्धिः

बुद्धिर्मनीषा धिषणा धीः प्रज्ञा शेमुषी मतिः।।

प्रेक्षोपलब्धिश्चित्संवित्प्रतिपज्ज्ञप्तिचेतनाः।

भूमिः

भूर्भूमिरचलानन्ता रसा विश्वम्भरा स्थिरा।

धरा धरित्री धरणी क्षोणी ज्या काश्यपी क्षितिः।।

सर्वंसहा वसुमती वसुधोर्वी वसुन्धरा।

गोत्रा कुः पृथिवी पृथ्वी क्ष्मावनिर्मेदिनी मही।।

नमस्कृतम्

स्यादर्हिते नमस्यितनमसितमपचायितार्चितापचितम्।

पूजितम्

वरिवसिते वरिवस्यितमुपासितं चोपचरितं च।।

ककारान्ताः

पद्ये यशसि च श्लोकश्शरे खड्गे च सायकः।

जम्बुकौ क्रोष्टुवरुणौ पृथुकौ चिपिटार्भकौ।।

लिधंसा

पिनेया स्वापू

विकिस्रोतय् थ्व विषयय् थन थी-थी मू स्रोत दु:अमरकोष

[१]

Search