अमरकोश

अमरकोश (अमरकोष) पण्डित अमरसिंह द्वारा रचित संस्कृत भाषा विज्ञान सम्बन्धित पर्यायवाची कोशको पुस्तक हो। यसलाई विश्वको सबभन्दा प्राचीनतम शब्दकोश मानिन्छ। यस भाषाको केवल संस्कृतमा नै सयौं प्रकारका टीकाहरु उपलब्ध छन् । अन्य भाषाहरूमा पनि यस कोशका अनेक पुस्तकहरु छन् । यस प्रकार आजसम्म यो कोश हजारौं लाखौं संस्करणमा छापिएको होलान भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।^[१] तर यस सम्बन्धी कुनै तथ्य उपलब्ध छैन ।संस्कृत भाषाको ज्ञान राख्न चाहनेलाई यो एक प्राथमिक पुस्तक हो र यस पुस्तकमा आफुभन्दा पहिलेका केही कोशको विवरण छ । यस बाहेक केही पुराणहरूमा पनि भाषा विज्ञानको विषय वस्तु पाइन्छन । ^[२]

पर्यायवाची कोश

यो संस्कृतका समानार्थी शब्दहरूको काव्यमय सङ्कलन हो । सानो आकारमा छ तर अमरसिंहले त्यसलाई विभिन्न वर्गमा विभाजन गरेका छन्। त्यस विभाजनलाई भाषाशास्त्रीहरूले पनि निश्चित वैज्ञानिक आधार प्रदान गरेको भनेका छन् । स्वयं अमरसिंहले आफ्नो कोशको नाम नामलिंगानुशासन उल्लेख गरेका छन् । अर्थात् यसमा नाम र लिंगका पर्यायवाची (थिसोरस) शब्द छन् । यस कोशको रचना राजा विक्रमादित्यको पालामा भएको मानिन्छ । यस कोशको प्रारम्भमा जुन स्तुति गरिएको छ त्यो भगवान् बुद्धको हो भन्ने मानिन्छ । त्यसैले पनि यो कोशको रचना नेपालमा वौद्धपरम्पराको व्यापकता भएका वखत हुनु पर्दछ या अमरसिंह एक वौद्ध अनुयायी भएको अनुमान र्गन सकिन्छ ।

नवरत्नमध्ये एक

व्याकरण र शब्दकोष निर्माण जस्ता कामहरु विक्रमादित्यको समयमा भएका थिए । उनको दरबारमा विश्वको पहिलो पर्यायवाची कोश (थिसोरस) लेख्ने नेपाली अमरसिंह नौवटा रत्नको रूपमा सम्मानित थिए । अमरसिंह बाहेक धन्वन्तरि, क्षपनक, शंकु, खटकपारा, कालिदास, वैतालभट्ट, वररुचि र वराहमिहिर जस्ता विद्वान्हरु त्यस दरबारका अङ्ग थिए । यी मध्ये प्रत्येक आफ्नो विषयका शीर्षस्थ विद्वान् हुन् । ^[३]अमरकोशको सुरुमा लेखिएको स्तुति भगवान्् बुद्धको स्तुति हो भन्ने कुरा स्वीकार गरिएको छ । अमरकोशको रचयितालाई काठमाडौँ मूल भएका र उनको नाम अमरसिंह शाक्य हो भन्ने कुरा डा. टीकाराम पन्थीले उल्लेख गरेका छन् ।