Uiteenvallen van de Sovjet-Unie

In februari 1990 stemde het Centraal Comité van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie toe om hun eenpartijstelsel op te geven. In de weken daarop ontstonden nieuwe, republikeinse en volksnationalistische partijen. Bij hun eerste verkiezingsdeelname wonnen deze partijen vele zetels.

In januari 1990 bezocht president Michail Gorbatsjov de Litouwse hoofdstad Vilnius als reactie op de oprichting van de onafhankelijkheidsbeweging in de Litouwse Socialistische Sovjetrepubliek (Litouwse SSR) op 3 juni 1988. Op 11 maart 1990 verklaarde de Litouwse SSR, geleid door Vytautas Landsbergis, zich onafhankelijk van de Sovjet-Unie. Het Sovjetleger probeerde dit tegen te houden, onder andere door een economische blokkade op te leggen.^[1]

Op 30 maart 1990 verklaarde de Estlandse hoge raad dat de bezetting van de Estische Socialistische Sovjetrepubliek (Estische SSR) door de Sovjets illegaal was, en startte een actie om ook onafhankelijk te worden. Op 4 mei 1990 begon een soortgelijke actie in de Letse Socialistische Sovjetrepubliek (Letse SSR).

Op 13 januari 1991 bestormden Sovjettroepen samen met de Alfagroep van de KGB's Spetsnaz-commando's de televisietoren van Vilnius in een poging om de nationalistische media daar de mond te snoeren. Veertien burgers werden hierbij gedood en talloze anderen raakten gewond. Later die maand braken anti-Sovjetprotesten uit in de Georgische Socialistische Sovjetrepubliek (Georgische SSR), waar ook al in april 1989 bloedig geëindigde anti-Sovjetprotesten waren geweest.^[2]

Op 17 maart 1991 werd in een referendum gestemd voor hervorming van de Sovjet-Unie.^[3] Armenië, Georgië, en Moldavië boycotten het referendum. Georgië verklaarde zich na een referendum op 9 april 1991 onafhankelijk. Op 12 juni 1991 won Boris Jeltsin met 57% van de stemmen de Russische presidentsverkiezingen van 1991. Daarmee versloeg hij Gorbatsjovs favoriete kandidaat, Nikolaj Ryzjkov.

In de nacht van 31 juli 1991 vielen Russische OMON-commando's uit Riga de Litouwse grens aan en vermoordden zeven grenswachters. Dit verzwakte de positie van de Sovjet-Unie zowel nationaal als internationaal nog verder. Gorbatsjov kreeg steeds meer te maken met separatisme binnen de Sovjet-Unie. Hij probeerde dit tegen te gaan door de republikeinen meer hun zin te geven en van de Sovjet-Unie een land met individuele staten geleid door één algemene president (confederatie), te maken. Dit viel niet bij iedereen in goede aarde. In augustus 1991 vond als gevolg hiervan de Augustusstaatsgreep in Moskou plaats, waarbij een aantal leden van de regering van de Sovjet-Unie de macht van het land over probeerden te nemen van Gorbatsjov. De staatsgreep mislukte en leidde tot veel protesten, aangevoerd door Jeltsin. De plegers van de staatsgreep werden gearresteerd.

De laatste stap in het uiteenvallen van de Sovjet-Unie werd gezet in december 1991, toen ook in Oekraïne massaal werd gestemd voor afscheiding van de Sovjet-Unie. Op 8 december 1991 kwamen de leiders van Rusland, Oekraïne, en Wit-Rusland bij elkaar voor het ondertekenen van het Akkoord van Białowieża. Dit was het einde van de Sovjet-Unie.

Op 17 december 1991 tekenden twaalf van de vijftien Sovjetstaten in Den Haag het Energiehandvestverdrag als soevereine staten. Op 25 december viel het definitieve doek voor de Sovjet-Unie toen Gorbatsjov als leider aftrad en de macht overdroeg aan Boris Jeltsin, de president van de Russische Federatie.^[4]

Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie was een van de grootste en meest plotselinge verliezen van grondgebied in de geschiedenis van Rusland. Tussen 1990 en 1992 verloor Rusland ongeveer een kwart van het grondgebied dat het via de Sovjet-Unie controleerde. Het uiteenvallen van de Sovjet-Unie betekende een grote tegenslag voor de economie van Cuba. Het land verloor 80% van zowel de import als de export, waarbij tevens het bruto nationaal product met 34% daalde. Vooral de invoer van voedsel en medicijnen nam sterk af.

Tijdens het uiteenvallen van de Sovjet Unie verklaarden de vijftien sovjetstaten zich vanaf 1990 stuk voor stuk onafhankelijk van de Sovjet-Unie met inachtneming van de grenzen die toen tussen de sovjetrepublieken golden. De onafhankelijkheidsverklaring werd voorafgegaan door een soevereiniteitsverklaring, die de grondwet van de betreffende sovjetrepubliek boven de federale grondwet van de Sovjet-Unie plaatste. Alleen Armenië deed dit niet. De centraal-Aziatische sovjetrepublieken, waar geen nationalistische afscheidingsgevoelens waren volgden pas nadat de Russische SFSR tot deze stap over was gegaan. Voor deze landen was dit vooral een manier om niet buiten de boot van onderhandelingen te vallen.^[5]

De staatkundige scheuring van de Sovjet Unie werd voornamelijk gedreven door de drie Baltische republieken en de drie Transkaukasische republieken. Na de staatsgreep in augustus 1991 tegen Michail Gorbatsjov versnelde het proces van onafhankelijkheidsverklaringen. Kazachstan was het laatste land dat zich onafhankelijk verklaarde. In zeven sovjetrepublieken werden referenda gehouden over de onafhankelijkheid. Met uitzondering van Georgië vonden deze pas na de onafhankelijkheidsverklaring plaats. In Azerbeidzjan werd het referendum door de feiten ingehaald: de Sovjet-Unie was toen inmiddels formeel opgehouden te bestaan.

De drie Baltische staten werden nog voor het formele einde van de Sovjet-Unie toegelaten tot de Verenigde Naties. Oekraïne en Wit-Rusland waren al als sovjetrepubliek sinds 1945 lid van de VN, en Rusland nam de zetel over van de Sovjet-Unie. De andere landen volgden op 2 maart 1992, met Georgië als laatste op 31 juli 1992. Gedurende 1991 en 1992 ging dat land door een instabiele fase met een bloedige coup precies tijdens het einde van de Sovjet-Unie en daarna de burgeroorlog in Zuid-Ossetië. Het land kreeg het vertrouwen van de Verenigde Naties toen de gerespecteerde voormalige buitenlandminister van de Sovjet-Unie Edoeard Sjevardnadze vanaf maart 1992 Georgië ging leiden en in juli 1992 een vredesbestand over Zuid-Ossetië overeenkwam met de Russische president Boris Jeltsin.

De landen van de voormalige Sovjet-Unie worden sinds het uiteenvallen veelal aangeduid met 'voormalige Sovjetlanden' of 'post-Sovjetlanden'. Een aantal van deze landen probeert zich te ontworstelen aan deze terminologie.^[6] De vijftien landen worden vaak verdeeld in vijf groepen, gebaseerd op de ligging, geografische- en culturele eigenschappen en de geschiedenis van de staten ten opzichte van Rusland.

Land	Hoofdstad	Verklaring soevereiniteit	Onafhankelijkheid		Lid VN	Regio
			Verklaring	Referendum
Armenië	Jerevan		23 augustus 1990	21 september 1991	2 maart 1992	Zuidelijke Kaukasus
Azerbeidzjan	Bakoe	23 september 1989	30 augustus 1991[7]	29 december 1991[8]	2 maart 1992	Zuidelijke Kaukasus
Estland	Tallinn	16 november 1988	30 maart 1990[9]	3 maart 1991	17 september 1991	Balticum
Georgië	Tbilisi	18 november 1989	9 april 1991	31 maart 1991	31 juli 1992	Zuidelijke Kaukasus
Kazachstan	Astana	25 oktober 1990	17 december 1991		2 maart 1992	Centraal-Azië
Kirgizië	Bisjkek	24 oktober 1990	31 augustus 1991		2 maart 1992	Centraal-Azië
Letland	Riga	28 juli 1989	4 mei 1990[10]	3 maart 1991	17 september 1991	Balticum
Litouwen	Vilnius	18 mei 1989	11 maart 1990	9 februari 1991	17 september 1991	Balticum
Moldavië	Chisinau	23 juni 1990	27 augustus 1991		2 maart 1992	Oost-Europa
Oekraïne	Kiev	16 juli 1990	24 augustus 1991	1 december 1991	24 oktober 1945	Oost-Europa
Oezbekistan	Tasjkent	20 juni 1990	31 augustus 1991		2 maart 1992	Centraal-Azië
Rusland	Moskou	12 juni 1990	12 december 1991		24 oktober 1945	Oost-Europa en Noord-Azië
Tadzjikistan	Doesjanbe	24 augustus 1990	9 september 1991		2 maart 1992	Centraal-Azië
Turkmenistan	Asjchabad	22 augustus 1990	26 oktober 1991		2 maart 1992	Centraal-Azië
Wit-Rusland	Minsk	27 juli 1990	25 augustus 1991		24 oktober 1945	Oost-Europa
Bron data: Walker,[5] Verenigde Naties.[11]

Afscheidingsstaten

Afscheidingsgebieden

Transnistrië

Abchazië

Zuid-Ossetië

Nagorno-Karabach

Tijdens het uiteenvallen van de Sovjet-Unie scheidden verschillende autonome gebieden zich af en riepen de onafhankelijkheid uit. Deze zelfverklaarde landen worden internationaal niet of nauwelijks erkend.

Begin 2000, enkele maanden na het begin van de Tweede Tsjetsjeense Oorlog, verloor de republiek Itsjkerië het gezag over haar territorium en sindsdien is haar regering in ballingschap. Het gebied staat sindsdien onder Russisch gezag. Abchazië en Zuid-Ossetië worden feitelijk door Rusland bezet. In 2023 verloor de zelfverklaarde republiek Nagorno-Karabach de controle over haar gebied en hield feitelijk op te bestaan.

Vlag	Land	Hoofdstad	Verklaring onafhankelijkheid	Afscheidng van	Regio	Opmerking
	Abchazië	Soechoemi	12 oktober 1999	Georgië	Zuidelijke Kaukasus
	Transnistrië	Tiraspol	2 september 1990	Moldavië	Oost-Europa
	Zuid-Ossetië	Tschinvali	29 mei 1992	Georgië	Zuidelijke Kaukasus	Sinds 2017 Zuid-Ossetië - Staat van Alanië.
Voormalige afscheidingsgebieden
	Nagorno-Karabach	Stepanakert	6 januari 1992	Azerbeidzjan	Zuidelijke Kaukasus	Sinds 2017 ook wel Republiek Artsach.
	Itsjkerië	Grozny	1 november 1991	Rusland	Noordelijke Kaukasus	Volledig Tsjetsjeense Republiek Itsjkerië

In met name Rusland heerst nostalgie naar het voormalige almachtige rijk. Volgens een peiling in 2006 van het Russische bureau VCIOM vond 66% van de Russische bevolking het jammer dat de Sovjet-Unie uiteengevallen was.^[12] In 2019 peilde het gerenommeerde Russische bureau Levada ook 66%.^[13] In Oekraïne zijn de gevoelens voor nostalgie voor de Sovjet-Unie gezakt van 50% in 2004,^[14] via 35% in 2016 na de Russische annexatie van de Krim en de oorlog in de Donbas,^[15] naar 11% in 2022.^[16]

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie ontstonden er verschillende samenwerkingsverbanden tussen de nieuwe onafhankelijke landen.

• Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS), samenwerkingsverband van een groot deel van de voormalige Sovjetrepublieken
• Baltische Assemblee, samenwerkingsraad van Baltische staten
• Euraziatische Economische Unie, economisch samenwerkingsverband
• GUAM, organisatie om Russische invloed tegen te gaan
• Organisatie voor het Verdrag inzake Collectieve Veiligheid (CSTO), militair bondgenootschap
• Unie van Rusland en Wit-Rusland, samenwerkingsraad van Rusland en Wit-Rusland

• Geschiedenis van de Sovjet-Unie
• Lijst van conflicten van voormalige Sovjetstaten
• Kleurenrevolutie