СССР арканăвĕ
СССР арканăвĕ - иртнĕ ĕмĕрĕн 80-мĕш çулсем вĕçĕнче - влаçăн тĕп органĕсем пăланнипе тата территорин интеграци саланса кайнипе 90-мĕш çулсем пуçламăшĕнче Совет Социаллă Республикăсен Союзĕ пĕтсе ларни.
Умĕнхи кун-çулĕ
СССР Раççей империн чылай террриторийĕ тата нумай нациллĕ тытăмне кăнарлать. 1917—1921 çулсенче Финлянди, Польша, Литва, Латви, Эстони тата Тува ирĕклĕх туяннă. Хăшпĕр территорисене 1939—1946 çç. каллех СССР çумне хушаççĕ (РХХÇ поляк харçи (1939), СССР çумне Балтиçумне хушни, Тува Халăх Республики пăхăр).
Иккĕмĕш Тĕнче вăрçи вĕçленсен СССР-ăн тинĕссемпе океансем патне тухмалли Европăпа Азире пысăк территори, çутçанталăк чылай янтă-пурлăхĕ, социаллă тĕслĕ аталаннă экономика пулнă. Унсăр пуçне, «соцлагерь ертӳçисене» СССР влаçĕсем тĕрĕслесех тăнă.
70—80-мĕш çулсенче нацисем хушшинчи хирĕçӳсем (Каунасри 1972 çулхи пăтăрмахсем, Минскри 1980 çулхи пулăмсем, Казахстанри 1986 çулхи раштав ĕç-пуçĕ)[1] ытла мăнаçăх пулман, совет идеологипе, СССР — тăван халăхсен туслă çемьи. СССР-а тĕрлĕ халăх çынни (грузин И. В. Сталин, украинсем К. У. Черненко, Н. С. Хрущёв ертсе пынă пулсан та[2]вырăссем Ю. В. Андропов, Горбачёв Л. И. Брежнев, В. И. Ленин). Вырăссем, чи йышлă этнос, РСФСР территоринче çеç мар, пур республикăра та пурăннă. Совет Союзри кашни республикăн хăйĕн гимнĕ тата хăйĕн парти ертӳçи (РСФСР-сăр пуçне) — пĕрремĕш секретарь — пулнă.
Ӗç-пуçсен утăмĕ
1985 çултанпа ССКП ТК Тĕп секретарĕ М. С. Горнбачёв тата ун майлисем перестройка политикине пуçласан, халăхăн политика хастарлăхĕ хĕрсе каять, йышлă, çав шутра радикаллă тата националлă, юхăмĕсемпе йĕркелĕвĕсем пулса каяççĕ. Совет системине çĕнетсе чĕрĕлтерес хăтланусем çĕршывра кризис ахăртса яма çеç пултарнă. Политика аренинче çак кризиса пула СССР президенчĕ Горбачёв тата РСФСР президенчĕ Ельцин пĕр-пĕре хирĕç тăма тытăнаççĕ. Ельцин РСФСР суверенитетне çĕнтерсе илесшĕн тăрăшать.
Пĕтĕмĕшле кризис
СССР арканăвĕ пĕтĕмĕшле экономика, тулаш политика тата демографи кризисĕ хĕрсе пынипе пуçланать. 1989 çулта пĕрремĕш хут официаллă СССР-та экономика кризисĕ (экономика ӳсĕмрен ӳкĕме куçать) пуçланнине пĕлтереççĕ.
1989—1991 тапхăрĕнче совет экономикине тĕп йывăрлăх— хроникăллă тавар çитменлĕхĕ (дефицит) пырса çапать; сутă-илӳрен пур тенĕ пекех кирлĕ япала, çăкăрсăр пуçне, тухса ӳкет. Çĕршывра талон йĕркипе япалана виçепе тивĕçтерессине пурнăçа кĕртеççĕ.
1991 çултанпа пĕрремĕш демографи кризисне (вилекенсем çуралакансенчен чылайланни) палăртаççĕ.
СССР ют патшалăхсен шалти ĕçĕсене хутшăнмасăр тăнипе 1989 çулта Тухăç Европăра совет майлă коммунист режимĕсем арканса каяççĕ. Польшăра влаçа «Солидарность» профпĕрлĕхĕн малтанхи ертӳçи Лех Валеса (раштав, 9 1990), Чехословакире — малтанхи диссидент Вацлав Гавел (раштав, 29 1989) аллине илет. Румынире, Тухăç Европăри ытти çĕршывсенси пек мар , коммунистсене вăйпа кăларса çапнă, президент-диктатор Чаушескуна арăмĕпе пĕпрле трибунал йышăнăвĕпе персе пăрахнă. Çакăн пек, совет сĕм уçлăхĕн коллапсĕ пулса тухать.
СССР территоринче тĕрлĕ наци хушшинчи хирĕçӳ тапранать.
Республикăсенчи СССР йышĕнчен тухас юхăмсем тата «суверенитет парачĕсем»
Балтиçум уйрăлăвĕ
Литва
Эстони
Латви
Грузи уйрăлăвĕ
Азербайджан уйрăлăвĕ
Молдави уйрăлăвĕ
Украина уйрăлăвĕ
РСФСР суверенитет декларацийĕ
Тутарстанпа Чечнян уйрăлас тăрăшăвĕ
СССР сыхласа хăварас 1991 çулхи референдум
СССР республикисем хăйсен ирĕклĕхне пĕлтерни
Союз республикисем
| Республика | Суверенитета пĕлтерни | Ирĕклĕхе пĕлтерни | Ирĕклĕх de jure |
|---|---|---|---|
| Эстони ССРĕ | чӳк, 16 1988 | çурла, 20 1991 | аван, 6 1991[3] |
| Латви ССРĕ | утă, 28 1989 | çурла, 21 1991 | авăн, 6 1991[4] |
| Литва ССРĕ | ака, 18 1989 | пуш, 11 1991 | авăн, 6 1991[5] |
| Грузи ССРĕ | çу, 26 1990 | ака, 9 1991 | раштав, 26 1991[6] |
| Раççей СФСРĕ | çĕртме, 12 1990 | — | раштав, 26 1991[6] |
| Молдави ССРĕ | çĕртме, 23 1990 | çурла, 27 1991 | раштав, 26 1991[6] |
| Украина ССРĕ | утă, 16 1990 | çурла, 24 1991 | раштав, 26 1991[6] |
| Белоруси ССРĕ | утă, 27 1990[7] | — | раштав, 26 1991[6] |
| Туркмен ССРĕ | çурла, 22 1990 | юпа, 27 1991 | раштав, 26 1991[6] |
| Армян ССРĕ | çурла, 24 1990 | авăн, 23 1991 | раштав, 26 1991[6] |
| Таджик ССРĕ | çурла, 24 1990 | авăн, 9 1991 | раштав, 26 1991[6] |
| Киргиз ССРĕ | çурла, 15 1990 | çурла, 31 1991 | раштав, 26 1991[6] |
| Казах ССРĕ | юпа, 25 1990 | раштав, 16 1991 | раштав, 26 1991[6] |
| Узбек ССРĕ | çĕртме, 20 1990 | çурла, 31 1991 | раштав, 26 1991[6] |
| Азербайджан ССРĕ | юпа, 18 1991 | çурла, 30 1991 | раштав, 26 1991[6] |
Кĕске вăхăтри ĕç-пуçсем
Раççейри улшăнусем
Наци хушшинчи хирĕçӳсем
Тенкĕ тăрăхĕ пĕтсе ларни
Пĕрлĕ Хĕçпăшаллă Вăйсен арканăвĕ
Раççей Федерацийĕ
Вуламалли
- А. С. Черняев, А. Б. Вебер, П. Р. Палажченко, Б. Ф. Славин, В. Т. Логинов, Л. Н. Пучкова, Н. Ф. Королева, Т. А. Александрова. Союз можно было сохранить. Белая книга: Документы и факты о политике М. С. Горбачева по реформированию и сохранению многонационального государства. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: АСТ, 2007.
- Стивен Коэн. «Вопрос вопросов»: почему не стало Советского Союза? — М., 2007. — 200 с.
- К. Г. Мяло Россия и последние войны XX века (1989—2000). К истории падения сверхдержавы . Издательство: Вече, 2002 г. Твердый переплет, 480 стр. ISBN 5-7838-0994-2
Асăрхавсем
Каçăсем
- Распад СССР. История Казахстана 2010 ҫулхи Утӑ уйӑхӗн 22-мӗшӗнче архивланӑ.
- VIDEO-Распад СССР
- Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика
- Столицы России
- Сергей Чешко Роль этнонационализма в распаде СССР
- Доминик Ливен РОССИЙСКАЯ ИМПЕРИЯ И ЕЁ ВРАГИ Глава 9 «Советский Союз»
- Историческое исследование Джузеппе Боффа «От СССР к России. История неоконченного кризиса. 1964—1994»
- Онлайн-опрос «Как вы относитесь к распаду СССР?» 2011 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 8-мӗшӗнче архивланӑ.
- Онлайн-опрос «Кто из лидеров СССР России XX века кажется Вам наиболее достойным?» 2011 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 8-мӗшӗнче архивланӑ.
- Последние дни СССР
- Черниченко С. В.Является ли Россия продолжателем или правопреемником СССР?
Шаблон:СССР арканăвĕ хыççăнхи патшалăхсем