Pè (unitat)

A la fin de l'Antiquitat e subretot pendent l'Edat Mejana, se preferèt la division onciala. Aquela division del pé en dotze partidas egalas fasent naisser lo poce. Es totjorn en vigor dins lo sistèma d'unitats de mesura anglosaxon. Dins gaireben totes los païses, lo pied  – o un dels seus multiplas coma la verga o la cana –  foguèt l'escandalh de las unitats de mesura de longor. Del pe de Nippur, al pé egipcian e al pé roman, eca., totes los pés de l'Antiquitat son deduchas las unas de las autras. Los pés de l'Edat Mejana son o de pés de l'Antiquitat conservats, o ds deduccions novèlas.

Revolucion francesa

Pendent la Terror, la Convencion montanharda votèt l'abolicion del pé en França par la lei del 1^èr d'agost de 1793 e confirmida per la lei del 18 germinal an 3 (7 d'abril de 1795) e definitiva per la lei del 19 frimaire an 8 (10 de decembre de 1799) jol Consulat. La Restauracion restaurèt pas tanben lo pé del rei. Pendent lo sègle XIX, gaireben totes los païses europèus abandonèron successivament lo lors pés respectius pel sistèma metric decimal. A l'ora d'ara, lo sol pé encara utilizat es lo pe angles, totjorn present dins los domènis de l'aeronautica o de l'informatica amb lo poce equivalent al un dotzen del pé. .

Lo pé roman

Vèrs la fin del Neolitic  – fa doncas 5 000 ans –  los Egipcians divisèron la coidada de Nippur^[1] mesopotamiana de prèp de 518,5 mm, al luòc dels 30 dets coma lo faguèron las Sumerians, en 28 dets soque. Lps arpentaires egipcians voulián atal profeitar d'una approximacion trigonometrica^[2]. Definiguèron de meteis la mesura del det, que mai tard se nomenèt « det roman ». Sètze d'aqueles dets fan la longor del pé roman, mai precisement duduch pes monetalis, oprèp de 296 ⅓  milimètres  o  296 352 µm en valor sèt lissa convencionala.

Aquel pé roman es tanbent atestat per de règlas graduada de l'epòca. Sovent mesuran prèp de 296,3 mm, que dos exemplars mai coneguts son un pe de bronze trobat a Pompèi ^[3] e un autre, tanben de bronze, que se trapa ara al Lovre^[4]. L'un coma l'autra mesuran 296,3 mm. La Colomna de Marc Aurèli es nauta de cent pe. Mesura exactament 29,617 mètres.

Mas, dins las diferentas províncias e quitament a Rome, a diferentas epòcas d'autras mesuras foguèron utilizadas. Se pòdon donacas nomenar tanben: « pe roman ». Coma mesuras de pé roman se pòt notar: 294,0 mm, 294,7 mm, 295,6 mm, 297,7 mm.

Lo pé roman foguèt conservat, coma mesura legala e oficiala, dins fòrça pïses de l'Euròpa.

Dempuèi l'Antiquitat e pendent tot l'Edat Mejana, en Itàlia, fòrça mai pés foguèron utilizats. Aqueles pé èran a vegadas pro pròches del pé roman. Lo pé aticosolonic mesura prèp de 294,0 mm e lo pé Eraíon o « neoroman »  297,7 mm. Aqueles pés foguèron sovent confonduts amb lo quita pé roman. Lo pé atestat e utilizat per l'edificacion de l'abadiala Clunhic III en Borgonha (sègle XI - XII)  mesura prèp de 295 mm^[5]. Es a dire 0,5 % mai cort que lo pes monetalis roman. S'agís doncas d'un autre pé, benlèu d'una tradicion tanben anciana. Un pé conegut dins l'Antiquitat se nomena pous metrios^[6]. Manten lo racio 16 : 15 amb lo pé roman. Lo pé de Clunhic deu èsser 28 : 30 pous metrios, o un pauc mai de 295,0 milimètres.

Lo pé abans de 1668

Lo pé del rei ancian, abans la reforma de Colbert, mantengava amb lo pé renan o carolingian lo ratio 25 : 24. Sa valor es donada sovent per 326,596 mm^[7]. Aquela valor se pòt liçar a 326,592 mm.

Le pé dins l'Antiquitat

Lo pé èra emplegat dins l'Antiquitat. Dins la literatura es nomenat « pé dorianofeïdonics »^[8]. Amb lo pé aticosolonics, manten lo ratio 10 : 9. Amb lo pé anglés son ratio es 30 : 28.

Lo pe entre 1668 e 1799

La toise du Châtelet de 1668 foguèt creada dins l'idèa d'un ratio de 12 : 11 amb lo pé roman, mas los metrològs franceses del sègle XVII lo confondèron amb lo pé Eraïon^[9] de 264,6 mm. En 1668, foguèt evaluat, pron corrèctament, d'una longor d'ara correspondent a 8250 ÷ 27,706 mm. Èra fòrça espandit en Itàlia de l'Edat Mejana e plan segurament, localament, en França.

Lo pé del rei, a son abolicion definitiva en França, foguèt determinat per la lei del 19 frimaire an VIII (10 de decembre de 1799). Donava que lo mètre es egal a « una longor de 3 pés 11,296 linhas de la Toise de l'Académie »^[10]. D'aquò, lo pé del rei mesura 9000 ÷ 27 706 m, o ~ 324,839 mm.

Lo pé quebequés (sensat identic al pé de París) egala ara 1,06575 feet, o 324,8406 mm exactament.

Lo pé anglés es l'unitat de longor del sistèma d'unitats de fòrça païses anglofòns, que los Estats Units d'America, qu'es lo sistèma oficial a costat del SI, e lo Reialme Unit, pasmens qu'aquel darrièr aja adoptat lo sistèma metric decimal en 1995. Es utilizat en nautisme e subretot en aeronautica per mesurar las altituds e las nautors al respècte de la superfícia del sol (o de l'aiga).

Lo simbòl « internacional » es: ft (per : foot /feet(pl.) en anglés) o ′. Sescrich per exemple, 30′ 6″ per significar 30 pes e 6 poces. Al Canadá francés se preferís lo simbòl pi (per pied en francés)^[11].

Lo reialme unit rebutèt pendent longtemps de donar au yard que val tres pés, una equivaléncia legala en mètre. Los instituts scientifics angleses publiquèron de valors de conversion, qu'un en 1922, lo pé anglés valguèt :  304,799472 mm. Als Estats Units d'America, lo U.S. Survey foot lo fixèt lagalament en 1866a 1 200 ÷ 3 937 m, o 304,800601 mm^[12]. Aquela diferéncia prima de 0,00037 % a que paus de consequéncias practicas, en mai que lo mond scientific anglosaxon, quitament als Estats Units d'America, aviá ja abandonat l'utilizacion del pé dempuèi lo començament del sègle XX.

Pasmens se deguèt donar un taus de conversion convenable mai precís. En 1959, los païses anglofòns adoptèron un pé de compromés e 1 ft  =  0,3048 m (30,48 cm).

Un pé equivalant al pé anglés èra ja utilizat dins l'Antiquitat, entre autres en Siria. Lo « pechys basilikos » la coidada de l'Antiquitat equivalent a dos pés angleses.

• L'escart legal del darrièr país avent utilizat aquel pé, o se cap de valor legala es disponible,
  

l'escart relatiu a la valor lissa es calculada amb una valor attestada, scientificament determinada.