Kult płodności

Klasyfikacja kultów płodności – ze względu na złożoność zjawiska – nie jest prosta. Ogólnie rzecz biorąc, możemy je dzielić według:

• źródła – np. kulty roślinności, chtoniczne, zwierząt, Wielkiej Matki, falliczne, atmosferyczne, akwatyczne.
• celu – np. kulty agrarne, rybołówstwa, polowania, porodów.

Jak dowodzą wykopaliska archeologiczne, kult płodności występował lub mógł mieć swe początki w okresie górnego lub końcowego paleolitu. Znalezione na stanowiskach archeologicznych Willendorf, Dolní Věstonice, Kostionki, Buriet figurki tzw. Wenus oraz liczne ryty naskalne – np. Wenus z Laussel – świadczą o rozpowszechnieniu tego kultu na dużym obszarze^[1]. Także niektóre freski na ścianach jaskiń sugerują występowanie kultu zwierzęcej płodności związane zapewne z magią łowiecką.

W okresie mezolitu i neolitu wraz z pojawieniem się uprawy roślin i hodowlą zwierząt na pierwszy plan wysunęły się kulty agrarne.Odkryte na ścianach świątyni w Çatalhöyük z ok. 7000 lat. p.n.e. freskioraz przedstawienia tutejszej bogini w trzech postaciach świadczą o istnieniu zorganizowanego już kultu. Na ślady kultu płodności natrafiono także w Hacilar i w Tell Halaf. Znalezione w tych miejscach figurki kobiece mogą świadczyć o kulcie Wielkiej Bogini Matki^[2]. Kobiece posążki odkryto także w Beludżystanie i w zachodnich Indiach na stanowisku tzw. kultury Kulli. Kult płodności istniał także zapewne w prearyjskich kulturach Mohendżo Daro i Harrappy^[3].

Obok kultu Wielkiej Bogini rozwijał się także na neolitycznym Bliskim Wschodzie kult boga-byka lub boga-barana. Jednym z takich kultów był kult Apisa w starożytnym Egipcie, istniejący już zapewne w okresie predynastycznym. U neolitycznych ludów pasterskich na pierwszy plan wysunęłysię kulty płodności zwierzęcej.

Hierogamia

Hierogamia, czyli boskie małżeństwo, jest jednym z najbardziej charakterystycznych kultów płodności. Odzwierciedla ona pierwotną parę boską, tzw. Wielkich Rodzicieli Wielkiej Matki i Wielkiego Ojca, źródło i krzewicieli wszelkich form życia. Uosabiają oni w wielu związek typu:

• niebo-ziemia, np. Uranos i Gaja u Greków, wedyjskie Djaus i Aditi, Rangi i Papa u Maorysów, Geb i Nut w Egipcie, sumeryjska para An i Ki, Czukwu i Ala u Ibów, Kalangi i Lumimuut u Toradży;
• słońce-ziemia: Usi-Neno – Usi-Afu na Timorze, Djabu lara i Djabu-fafa na wyspie Kai;
• słońce-księżyc: Mawu i Lisa u Fonów.

Rytualnym odzwierciedleniem mitycznego aktu boskiego małżeństwa jest ceremonia małżeństwa i jego konsumpcja, a w sensie zbiorowym rytualna orgia^[4]. Jak podaje Frazer rytuał świętych zaślubin odbywał się na wyspie Letar na początku pory deszczowej^[5].

Wegetacja i zmartwychwstanie bóstwa

Tajemnica cyklu wegetacji oraz związane z nim obumieranie i odradzanie się roślin stała się źródłem dla powstania koncepcji odradzających się bóstw (czasami wskrzeszanych w mitach) takich jak:

• sumeryjski Dumuzi i babiloński Tammuz,
• egipski Ozyrys,
• zachodniosemicki Baal,
• fenicki Adonis,
• hetycki Telepinu
• frygijski Attis,
• Kora (Persefona) i Dionizos,
• jawajska Dewi Melanting
• Ixbalanque u Indian Kicze,
• Estsanatlehi u Indian Nawahów.

Należą one zdaniem Eliadego do najważniejszych motywów scenariuszy mitycznych i rytualnych.

W starożytnym Egipcie obchodzono w czasie maksimum wylewu Nilu – który był uważany za wcielenie Ozyrysa – święto Chojak. Święto to wiązało się oprócz kultu Ozyrysa także z rozpoczęciem prac rolniczych^[6]. Sumerowie a później Akadyjczycy na początku wiosny, tj. w miesiącu Nisan urządzali obrzędy związane z cyklami pór roku i odnową roślinności. W świątyni Astarte w Byblos co roku opłakiwano, jak pisze Frazer, śmierć Adonisa.

Kulty te na Bliskim Wschodzie stały się w czasach hellenistycznych i rzymskich źródłem misteriów antycznych.

Księżyc i płodność

Księżyc od zarania dziejów wiązany był z płodnością. Można tu powiedzieć za Eliadem, że ponad 15 tysięcy lat przed odkryciem rolnictwa został zastosowany do celów praktycznych cykl księżycowy^[7]. W wielu religiach świata bóstwa lunarne, jak np. Alahtin u Indian Czumaszów z Kalifornii, Anignatu alaskańskich Eskimosów, indyjska Anumati, egipski Chonsu, Chia u Czibczów, Ixmucane u majańskich Indian Kicze, Njingon u Fangów, sumeryjski Nanna były zarazem bóstwami łączonymi z płodnością (także płodnością kobiet). Na związek księżyca z płodnością świadczyć może choćby święto nowiu obchodzone przez kobiety u Pigmejów ku czci bogini księżyca Pe, nazywanej „matką płodności”^[8], czy wierzenia Papuasów, że księżyc wywołuje menstruację u kobiet^[9].

Matka zboża

Z kultem płodności wiąże się także wierzenie o ukrytej sile tkwiącej w płodach rolnych, a zwłaszcza w zbożu. Ta „ukryta siła” często bywa uosabiana jako tzw. „matka zboża” lub „duch zboża”. Kult ten jest znany u wielu ludów świata. Birmańscy Karenowie wierzą, że na polach ryżowych mieszka tzw. Kelah „duch ryżu” i jeżeli ryż zaczyna wysychać, to oznacza, że duch je opuścił. W celu ponownego jego sprowadzenia odmawiają specjalną modlitwę. W Malezji odprawia się obrzędy związane z tzw. „duszą ryżu-dziecka” i „matki ryżu-dziecka”. Podobne wierzenia są także znane w folklorze europejskim. W Szkocji jak podaje Frazer ostatnią garść zboża nazywa się „staruchą”. a ostatni snop u Słowian „Matką Zboża”^[10].

Fallizm

Jednymi z ciekawszych form tego kultu są tzw. kulty falliczne, związane z kultem penisa jako źródła płodności. W kulturach wysoko rozwiniętych kult ten miał charakter wiejski iludowy (grecki Priap, japoński Dōsojin). Kulty te znane są między innymi w Afryce – Kem, Ibudu; w Ameryce Środkowej – Baklum Chaam u Majów, Icelaca w Hondurasie; w Ameryce Południowej – Pamuri Mahse u Desanów; drawidyjski Gansam.

• witalizm
• turoń

• Michell Brezillon: Encyklopedia kultur pradziejowych. Warszawa: WAiF, 1981.brak strony w książce
• Mircea Eliade: Traktat o historii religii. Warszawa: Książka i Wiedza, 1966.brak strony w książce
• Mircea Eliade: Historia wierzeń i idei religijnych. T. 1-3. Warszawa: PAX, 1988–1995.brak strony w książce
• James George Frazer: Złota gałąź. Warszawa: PIW, 1969.brak strony w książce
• Edwin Oliver James: Starożytni bogowie. Historia rozwoju i rozprzestrzeniania się religii starożytnych na Bliskim Wschodzie i w basenie śródziemnomorskim. Warszawa: PWN, 1970.brak strony w książce
• Marjorie Leach: Uniwersalny leksykon bóstw. Poznań: Oficyna Wydawnicza ATENA, 1998. ISBN 83-85414-30-4.brak strony w książce
• J. Bidez, Franz Cumont, Les mages hellénisés, Bruksela 1938.
• R. Briffault, The Mothers. A study of origins sentiments and institutions, Londyn 1927.
• Albert Dieterich, Mutter Erde, B.G. Truebner, Lipsk, 1925.
• James George Frazer, The Worship of Nature, Macmillan & Co., Londyn 1927.
• James George Frazer, The Belief in Immortality, t. 1, Londyn 1913.
• William Warde Fowler, „The Religious Experience of the Roman People”, Macmillan & Co., Londyn 1911.
• Michel Granet, Fêtes et chansons anciennes de la Chine, Paryż 1920.
• Andrew Lang, Myth, Rytual and Religion, Londyn 1887.
• Wilhelm Mannhardt, Wald- und Feldklulte, Gebrüder Bornträger, Berlin 1875.
• Herbert Gordon May, The Fertility Cult in Hosea, „American Journal of Semitic Language and Literatures”, University of Chicago Press, Chicago 1932, t. XLVIII.
• Martin Persson Nillson, History of Greek Religion, Clarendon Press, Oxford 1925.
• Raffaele Pettazzoni, Dio, t. 1: L’Essere Celeste nelle credenze dei popoli primitivi, Societá Athaeneum, Roma 1922.
• John Eric Thompson, Mexico before Cortez: An Account of the Daily Life, Religion and Ritual of the Aztecs, Charles Scribner’s Sons, Londyn i Nowy Jork, 1935.
• H. Trilles, Les Pygmées et la forêet equatoriale, Paris 1932.
• Alice Werner, African Mythology, Boston 1925.