Wikipedysta:PonuryBorsuk/brudnopis7

Edda starsza

O Fenrirze wspominają trzy zwrotki wiersza Völuspa i dwie zwrotki wiersza Vafthrúdnismál. W czterdziestej zwrotce Völuspy pewna volva wyjawia Odynowi, że na wschodzie starsza kobieta usiadła w żelaznym lesie i urodziła tam „pomiot Fenrira. A z nich najokrutniejszym jest pożerca słońca w postaci Wilka-Olbrzyma”^[5]. W dalszej części wiersza volva przepowiada, że Odyn zostanie pożarty przez Fenrira w dzień Ragnaröku:

Hlin po raz wtóry doznaje smutku,

Gdy Odin do walki z wilkiem rusza

A Beli zwycięzca przeciw Surtrowi;

Pada w boju mąż umiłowany Friggi.

W kolejnej zwrotce volva mówi, że wtedy przybędzie „syn Sygfadra” (Widar, syn Odyna) przybędzie „by ze zwierzem, co trupy żre, walczyć”, a następnie własnymi rękoma wbije miecz w serce „synowi Hwedrunga”, dokonując zemsty za śmierć ojca^[6].

W pierwszej z dwóch wspominających o Fenrirze zwrotkach wiersza Vafthrúdnismál, Odyn pyta mądrego olbrzyma Wafthrudnira:

„Wiele jeździłem, wiele doświadczyłem

Wielu bogów badałem:

skąd przyjdzie słońce na puste niebo,

Gdy Fenrir obecne połknie?”

W następnej zwrotce Vafthrúdnir odpowiada, że Sol (tu zwana Alfrödull), zanim zostanie zaatakowana przez Fenrira, urodzi córkę, która to będzie kroczyć przez niebo ścieżkami wyznaczonymi przez jej zmarłą matkę^[7].

Edda młodsza

W Eddzie młodszej, Fenrir jest wspomniany w trzech księgach: Gylfaginning, Skáldskaparmál i Háttatal.

Gylfaginning, rozdział 13 i 25

W rozdziale trzynastym wchodzącej w skład Eddy młodszej księgi Gylfaginning pierwsza wzmianka o Fenrirze pojawia się w zwrotce będącej cytatem z Völuspy^[8]. W prozie zaś Fenrir zostaje wspominany po raz pierwszy w rozdziale dwudziestym piątym, gdzie siedzący na tronie Har opowiada Gangleriemu (królowi Gylfiemu w przebraniu) o bogu Tyrze. Har jako przykład odwagi Tyra przytacza historię, jak to Azowie usiłowali spętać Fenrira (tu zwanego Fenrisulfrem) Gleipnirem. Tyr włożył wtedy dłoń w paszczę wilka na znak przysięgi. Bóg zrobił to na prośbę samego Fenrira, który nie wierzył, że Azowie puściliby go wolno. W rezultacie, gdy Azowie odmówili uwolnienia wilka, ten odgryzł Tyrowi dłoń aż do miejsca „zwanego odtąd wilczym stawem” (nadgarstka). Z powodu utraty dłoni Tyr nie był już „uważany za orędownika porozumień pomiędzy ludźmi^[9].”

Gylfaginning, rozdział 34

W rozdziale trzydziestym czwartym Har opisuje Lokiego i wspomina, że miał on troje dzieci z olbrzymką Angerbodą z Jotunheimu: Fenrisulfra, węża Jormunganda i żeńską istotę imieniem Hel. Har opowiada, że kiedy bogowie dowiedzieli się o nich i odkryli „przepowiednie mówiące, iż rodzeństwo to wielkie szkody i nieszczęście im przyniesie”, spodziewali się oni wielu kłopotów ze strony dzieci Lokiego – częściowo ze względu na usposobienie ich matki, ale zwłaszcza z powodu charakteru ich ojca^[10].

Har mówi, że Odyn posłał bogów, aby przyprowadzili mu dzieci Lokiego. Po ich przybyciu Odyn wrzucił Jormunganda do „tego głębokiego morza, co otacza ląd wszelki”. Hel wtrącił do Niflheimu i dał jej władzę nad dziewięcioma światami. Fenrira jednak Azowie postanowili wychować i jedynie Tyr był na tyle odważny, aby zbliżać się do wilka i go karmić. Bogowie zauważyli, że Fenrir rósł szybko z dnia na dzień. Ponieważ przepowiednie głosiły, że Fenrir przyniesie Azom nieszczęście, ci uknuli plan. Przygotowali trzy pęta: pierwszym był niezwykle silny łańcuch zwany Laedingiem. Przynieśli go Fenrirowi i zaproponowali, by ten spróbował go zerwać. Wilk uznał, że nie było to ponad jego siły i pozwolił się spętać. Fenrir bez trudu oswobodził się z Laedinga rozrywając go. Bogowie sporządzili kolejny łańcuch, dwa razy mocniejszy, i nazwali go Dromi. Poprosili następnie Fenrira, by spróbował swych sił z ich nowym dziełem, a jeśli udałoby mu się uwolnić i z niego, miało mu to przynieść wielką sławę. Fenrir stwierdził, że Dromi był bardzo mocny, ale też, że on sam urósł w siłę od czasu zerwania Laedinga. Jednak zdobycie sławy wiązało się z pewnym ryzykiem. Fenrir dał się spętać po raz kolejny^[11].

Gdy Azowie oznajmili, że są gotowi, Fenrir otrząsnął się, zrzucając pęto na ziemię, naprężył się i rozerwał Dromiego na kawałki. Według Hara, odtąd, gdy komuś uda się osiągnąć coś z wielkim trudem mówi się o nim, że „uwolnił się z Laedinga” lub „rozerwał Dromiego”. Azowie zaczęli się obawiać, że nie dadzą rady spętać Fenrira. Odyn wysłał zatem Skirnira, posłańca Frejra, do krasnoludów ze Svartalfheimu z poleceniem, aby wykonali oni pęto zwane Gleipnirem. Krasnoludy sporządziły Gleipnira z sześciu mitycznych materiałów. Po rozmowie z Ganglerim, Har opowiada dalej, że Gleipnir był gładki i miękki jak jedwabna wstęga, ale też bardzo wytrzymały. Posłaniec przyniósł wstęgę Azom, za co ci serdecznie mu podziękowali^[12].

Azowie wyruszyli nad jezioro Amswartner, posłali po Fenrira i zmierzali dalej, aż na wyspę Lynge (w języku staronordyjskim: „miejsce porośnięte wrzosem”)^[13]. Bogowie pokazali Fenrirowi Gleipnira i polecili mu go rozerwać. Podawali sobie wstęgę z rak do rąk i daremnie usiłowali ją podrzeć. Zapewniali jednak Fenrira, że ten byłby w stanie tego dokonać, na co wilk odparł:

„Sądzę, iż nie przyniesie mi sławy rozerwanie tak cienkiej wstęgi. Lecz jeśli stworzono ją jakąś sztuką tajemną, to nawet mimo jej pozornej delikatności, nie pozwolę, by mnie nią spętano^[12].”

Azowie stwierdzili, że Fenrir szybko poradzi sobie z jedwabną wstęgą, zwłaszcza, że wcześniej udało mu się rozerwać żelazne pęta. Dodali też, że jeśli wilk nie da rady rozerwać z Gleipnira, to nie będzie dla nich żadnym zagrożeniem i zostanie przez nich uwolniony. Fenrir odrzekł:

„Jeżeli spętacie mnie tak, iż nie będę mógł się oswobodzić, musiałbym długo czekać na waszą pomoc. Nie chcę, aby mnie tym związano. Lecz byście nie podawali mej odwagi w wątpliwość, niechaj jeden z was włoży swą dłoń w moją paszczę na znak waszych dobrych intencji^[14].”

Słysząc to i zdając sobie sprawę z postawionego przed nimi wyboru, Azowie spojrzeli po sobie. Żaden z nich nie zgodził się umieścić swojej dłoni w pysku Fenrira. W końcu Tyr wyciągnął prawą dłoń i włożył ją pomiędzy szczęki wilka. Gdy Fenrir wierzgnął, Gleipnir zacieśnił się. Im bardziej wilk starał się uwolnić, tym mocniejsza stawała się wstęga. Wszyscy zebrani tam bogowie wybuchnęli śmiechem, z wyjątkiem Tyra, który stracił dłoń. Kiedy Azowie upewnili się, że Fenrir jest całkowicie obezwładniony, chwycili za zwisający z Gelipnira sznur Gelgję (po staronordyjsku: „więzy”)^[15] i przełożyli go przez otwór w kamiennej płycie zwanej Gjöll (po staronordyjsku: „krzyk”)^[16], którą następnie wbili głęboko w ziemię. Potem bogowie przywiązali sznur do ciężkiego głazu zwanego Thviti (po staronordyjsku „ten, który uderza”)^[17] i wbili go jeszcze głębiej w charakterze kołka. Fenrir zareagował, rozwierając paszczę i usiłując ugryźć bogów. Ci wrzucili mu między szczęki miecz, którego rękojeść wbiła się w jego dolne dziąsła, a czubek – w górne. Fenrir „zawył straszliwie”; ślina płynąca z jego pyska utworzyła rzekę Wan (po staronordyjsku: „nadzieja”)^[18]. Wilk ma tam leżeć aż do nadejścia Ragnaröku. Gangleri stwierdza, że Loki stworzył „dość okropną rodzinę”, aczkolwiek ważną, i pyta, dlaczego Azowie po prostu nie zabili Fenrira, skoro spodziewano się po nim złej woli. Har odpowiada, że „tak wielce szanowali bogowie swe święte miejsca i schronienia, iż nie chcieli zbrukać ich krwią wilczą, pomimo że proroctwa zwą go zgubą Odyna^[19]”.

Gylfaginning, rozdział 38 i 51

W rozdziale trzydziestym ósmym Har mówi, że w Walhalli jest wielu mężów i jeszcze więcej przybędzie, ale „ich liczba będzie wydawać się znikoma, kiedy wilk nadejdzie”^[20]. W rozdziale pięćdziesiątym pierwszym Har przepowiada, że podczas Ragnaröku, gdy już jeden z synów Fenrira, Sköll, pożre słońce, a drugi, Hati, połknie księżyc, z nieba znikną gwiazdy. Zatrzęsie się ziemia, drzewa zostaną wyrwane z korzeniami, góry się zapadną i rozstaną rozerwane wszystkie więzy – Fenrisulfr odzyska wolność. Wyruszy on z szeroko otwartą paszczą; jego górna szczęka będzie dotykać nieba, a dolna – ziemi. Z jego oczu i nozdrzy będą buchać płomienie^[21]. Później Fenrisulfr przybędzie na równinę Wigrid wraz ze swoim bratem Jormungandem. Następnie na równinie rozgorzeje bitwa pomiędzy zebranymi tam armiami, podczas której Odyn ruszy do walki z Fenrisulfrem. Wilkowi uda się pożreć Odyna, ale syn boga, Widar, pojawi się wówczas i przydepcze dolną szczękę Fenrisulfra stopą w legendarnym bucie, „na który to materiał zbierano od zarania dziejów”. Jedną ręką Widar chwyci za górną szczękę wilka i rozerwie jego paszczę, tym samym go zabijając^[22]. Har następnie potwierdza opis cytatami z Völuspy, z których niektóre wymieniają Fenrira^[23].

Skáldskaparmál i Háttatal

W epilogu wchodzącej w skład Eddy mniejszej księgi Skáldskaparmál, euhemerystyczny monolog porównuje Fenrisulfra do Pyrrusa, usiłując uzasadnić, że potwór „zabił Odyna, a Pyrrus może zostać uznany za wilka w ich religii, gdyż znieważył on miejsce schronienia, kiedy to zabił króla w świątyni, tuż przed ołtarzem Thora^[24].” W rozdziale drugim, „wróg wilka” wymieniany jest jako kenning Odyna używany przez żyjącego w X wieku skalda Egilla Skallagrímssona^[25]. W rozdziale dziewiątym, Tyr jest zwany „karmicielem wilka”, a w rozdziale jedenastym, Widara określa się mianem „pogromcy Fenrisulfra”^[26]. W rozdziale pięćdziesiątym, stanowiącym część Ragnarsdrápy autorstwa żyjącego w dziewiątym wieku skalda Bragiego Boddasona, Hel zostaje nazwana „siostrą potwornego wilka^[27]”. Rozdział siedemdziesiąty piąty wymienia imiona wargów i wilków, w tym „Hrodwitnira” i „Fenrira”^[28]. Imię „Fenrir” pojawia się dwukrotnie jako rzeczownik pospolity dla „wilka” lub „warga” w rozdziale pięćdziesiątym ósmym Skáldskaparmál i rozdziale pięćdziesiątym szóstym Háttatal^[29]. Ponadto, imię „Fenrir” figuruje też na liście olbrzymów w rozdziale siedemdziesiątym piątym Skáldskaparmál^[30].

Heimskringla

Na koniec stanowiącej część Heimskringli sagi o Haakonie I Dobrym zostaje zacytowany pochodzący z X wieku wiersz skalda Øyvinda Finnssona Skaldespillara. Tematem wiersza jest śmierć Haakona, który pomimo swojej chrześcijańskiej wiary zostaje zabrany przez dwie walkirie do Walhalli, gdzie wita go jeden einherjerów. Pod koniec wiersza jedna ze zwrotek mówi, że prędzej zostaną zerwane więzy Fenrira niż król zajmie jego miejsce:

Oswobodzony zostanie wilk Fenris

i spustoszy on królestwo ludzkie,

nim książę królewski przybędzie

dobry tak, by miejsce jego zająć^[31].

Krzyż Thorwalda

Krzyż Thorwalda, częściowo zachowany kamień runiczny znajdujący się w Kirk Andreas na Wyspie Man, przestawia brodatego człowieka celującego włócznią w wilka. Prawa stopa mężczyzny znajduje się w paszczy zwierzęcia, natomiast na ramieniu człowieka siedzi ptak^[32]. Projekt Rundata szacuje datę powstania krzyża na rok 940^[33], natomiast Pluskowski uważa, że pochodzi on z XI wieku.^[32]. Wizerunek został zinterpretowany jako przedstawienie Odyna z krukiem lub orłem na ramieniu, pożeranego przez Fenrira podczas Ragnaröku^[32][34]. Z drugiej strony widnieje inna scena, interpretowana jako wizerunek Chrystusa zwyciężającego Szatana^[35]. Dzięki tym dwom elementom krzyż został opisany jako przykład „sztuki synkretycznej”; połączenia wierzeń pogańskich i chrześcijańskich^[32].

Krzyż z Gosforth

Pochodzący z jedenastego wieku krzyż z Gosforth w angielskim hrabstwie Kumbria przedstawia sceny z chrześcijańskiego Sądu Ostatecznego i pogańskiego Ragnaröku^[32]. Na krzyżu widnieją wykonane w stylu Borre wizerunki wielu postaci, w tym uzbrojonego w włócznię mężczyzny stojącego przed głową potwora o rozwidlonym języku. Jedną stopą przydeptuje dolną szczękę bestii, ręką natomiast podtrzymuje jej górną szczękę. Przyjmuje się, że jest to przedstawienie walki Widara z Fenrirem^[32]. Niektóre teorie uważają je też za metaforę triumfu Chrystusa nad Szatanem^[36].

Kamień z Ledbergu

Kamień z Ledbergu w Szwecji, datowany na XI wiek, podobnie jak krzyż Thorwalda, przedstawia postać ze stopą w paszczy czworonogiego potwora, co również może być wizerunkiem Odyna pożeranego przez Fenrira podczas Ragnaröku^[34]. Pod postaciami stwora i mężczyzny widnieje podobizna beznogiego człowieka w hełmie, z opuszczonymi ku ziemi ramionami^[34]. Wyryty na kamieniu napis w młodszym fuþarku jest często spotykaną pamiątkową dedykacją, po nim jednak następuje ciąg run, opisywany jako „tajemniczy^[37]” i uznany za „interesującą magiczną formułę, powszechnie spotykaną w pozostałościach z okresu staroskandynawskiego^[34].”

Inne

Jeżeli słusznie uważa się, że obrazy widniejące na kamieniu z Tullstrop przedstawiają Ragnarök, wizerunek Fenrira znajduje się nad statkiem Nagelfarem^[38].

Meyer Schapiro twierdził, że może istnieć związek pomiędzy pojawiającym się w ikonografii chrześcijańskiej motywem „Paszczy Piekieł” a Fenrirem. Według Schapira, „anglosaskie upodobanie motywu Paszczy Piekieł mogło mieć źródła w północnym pogańskim micie o końcu świata i bitwie z wilkiem, który pożarł Odyna^[39].”

Odnośnie przedstawienia Fenrira w Eddzie mniejszej Andy Orchard uważa, że „pies (lub wilk)” Garm, Sköll, i Hati byli początkowo jedną postacią – Fenrirem. Według Orcharda „Snorri, co jest dla niego typowe, ostrożnie dokonuje rozróżnienia, nazywając wilki, które pożerają słońce i księżyc kolejno Sköllem i Hatim Hrodwitnirssonem, oraz opisując spotkanie Garma z Tyrem (który, można by pomyśleć, chciałby policzyć się z Fenrirem) podczas Ragnaröku^[40].”

John Lindow twierdzi, że powody, dla których w rozdziale trzydziestym piątym Gylfaginning bogowie decydują się wychować Fenrira (w przeciwieństwie do Hel i Jormunganda), są niejasne. Lindow proponuje teorię, według której postanowiono zająć się Fenrirem, „ponieważ coś łączyło Odyna z wilkami? Ponieważ Lokiego łączyło z Odynem braterstwo krwi?” Odnosząc się do tego samego rozdziału, Lindow uważa, że żadne ze zdań mówiących o spętaniu Fenrira nie naprowadza na inny trop. Lindow porównuje rolę Fenrira do roli jego brata Jormunganda i ich ojca, Lokiego – wszyscy oni przebywają wśród bogów, zostają przez nich spętani lub wygnani, powracają „na koniec obecnego mitycznego porządku, aby ich zniszczyć; sam jednak ginie, podczas gdy młodsze pokolenie bogów, w tym pogromca wilka, ocaleje i nastąpi nowy porządek świata^[41].”

Dostrzeżono też możliwe podobieństwa między mitami o Fenrirze i perskim demonie Ahrimanie. Jaszty wspominają, jak Taxma Urupi używał Angra Mainyu jako wierzchowca przez trzydzieści lat. Dłuższą wzmiankę o tym można znaleźć jedynie w późniejszym komentarzu parsyjskim. Władca znany jako Tahmuras (Taxma Urupi) złapał Ahrimana (Angra Mainyu) na lasso i trzymał go związanego, trzy razy dziennie go ujeżdżając. Po trzydziestu latach Ahriman przechytrzył i pożarł Tahmurasa. Brat władcy, Dżemszyd, podczas stosunku seksualnego z Ahrimanem włożył rękę w odbyt demona i wyciągnął stamtąd ciało Tahmurasa. Przez kontakt z wnętrznościami Ahrimana dłoń Dżemszyda uschła. Sugerowane podobieństwa z mitem o Fenrirze to: spętanie złej istoty przez postać władcy, który następnie zostaje pożarty przez potwora (Odyn i Fenrir) oraz podstęp polegający na włożeniu dłoni w otwór naturalny stwora, skutkujący utratą tejże kończyny (Tyr i Fenrir)^[42].

Etolog Valerius Geist z uniwersytetu w Calgary w jednej z prac stwierdził, że okaleczenie i zabójstwo Odyna przez Fenrira, który został wychowany przez swoją ofiarę, było oparte na prawdziwym zachowaniu wilków. Wilki są genetycznie zaprogramowane do powstania przeciwko stadnej hierarchii i zaobserwowano osobniki buntujące się przeciwko rodzicom i zabijające ich. Geist uważa, że „najwyraźniej nawet starożytni wiedzieli, że wilki mogą wystąpić przeciw swoim rodzicom oraz rodzeństwu i ich zabić^[43].”

Wizerunek Fenrira pojawia się na ilustracjach Dorothy Hardy „Odyn i Fenris” (1909) i „Spętanie Fenrisa” (około 1900 roku) oraz w pracach Emila Doeplera „Odin und Fenriswolf” i „Fesselung des Fenriswolfe” (1901). Wilk jest również tematem metalowej rzeźby „Fenrir” autorstwa A. V. Gunneruda, znajdującej się na wyspie Askøy w Norwegii^[2].

W literaturze nowożytnej Fenrir pojawia się w wierszu Adama Gottloba Oehlenschlägera „Om Fenrisulven og Tyr” (będącym częścią tomiku Nordens Guder) z 1819 roku, oraz w powieściach Der Fenriswolf autorstwa K. H. Strobla i Til kamp mod dødbideriet (1974) E. K. Reicha i E. Larsena.^[2].

• Crumlin-Pedersen, Ole & Thye, Birgitte Munch (eds.) (1995). The Ship as Symbol in Prehistoric and Medieval Scandinavia: Papers from an International Research Seminar at the Danish National Museum, Copenhagen, 5–7 May 1994. Nationalmuseet. ISBN 87-89384-01-6
• Dronke, Ursula (tłum.) (1997). The Poetic Edda: Volume II: Mythological Poems. Oxford University Press. ISBN 0-19-811181-9
• Faulkes, Anthony (tłum.) (1995). Edda. Everyman. ISBN 0-460-87616-3
• Hollander, Lee Milton (tłum.) (2007). Heimskringla: History of the Kings of Norway. University of Texas Press ISBN 978-0-292-73061-8
• Larrington, Carolyne (tłum.) (1999). The Poetic Edda. Oxford World's Classics. ISBN 0-19-283946-2
• Lindow, John (2001). Norse Mythology: A Guide to the Gods, Heroes, Rituals, and Beliefs. Oxford University Press. ISBN 0-19-515382-0
• Macleod, Mindy. Mees, Bernard (2006). Runic Amulets and Magic Objects. Boydell Press. ISBN 1-84383-205-4
• Mark Merrony: The Vikings: Conquerors, Traders and Pirates. Periplus, 2004. ISBN 1-902699-54-8.{{Cytuj książkę}} Nieznane pola: "page", "location" oraz "authorlink".brak strony w książce
• Orchard, Andy (1997). Dictionary of Norse Myth and Legend. Cassell. ISBN 0-304-34520-2
• Pluskowski, Aleks (2004). Apocalyptic Monsters: Animal Inspirations for the Iconography of Medieval Northern Devourers. Bildhauer, Bettina; Mills, Robert. The Monstrous Middle Ages. University of Toronto Press. Str. 155-176. ISBN 0-8020-8667-5.
• Puhvel, Jaan (1998). Comparative Mythology. The Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-3413-9
• Richards, Julian D. (1999). The Scandinavian Presence. Hunter, John; Ralston, Ian. The Archaeology of Britain: An Introduction from the Upper Palaeolithic to the Industrial Revolution. Routledge. Str. 194-209. ISBN 0-415-13587-7.
• Rundata 2.0 dla Windows.
• Schapiro, Meyer (1980). Cain's Jaw-Bone that Did the First Murder, Selected Papers, volume 3, Late Antique, Early Christian and Mediaeval Art. Chatto & Windus, London, ISBN 0-7011-2514-4.
• Simek, Rudolf (2007) w tłumaczeniu Angeli Hall. Dictionary of Northern Mythology. D.S. Brewer. ISBN 0-85991-513-1
• Słupecki, Leszek Paweł (2006). Mitologia skandynawska w epoce wikingów. Zakład Wydawniczy »NOMOS«. ISBN 83-88508-55-5
• Szrejter, Artur (2011). Mitologia germańska. Opowieści o bogach mroźnej Północy. Maszoperia Literacka. ISBN 978-83-62129-79-9
• Załuska-Strömberg, Apolonia (tłum.) (1986). Edda poetycka. Ossolineum. ISBN 83-04-02222-2