Isaac Newton
Isaac Newton a l'era ën fìsich e matemàtich, considerà antra ij faitor prinsipaj ëd l'ansidita arvolussion sientìfica. La famijaA nass ël 4 ëd gené dël 1643 da na famija ëd cit paisan indipendent ch'a vivìo al castel dël borgh ëd Woolsthorpe, a na desen-a ëd chilòmeter a sud ëd Grantham, ant la contà 'd Lincoln, an Anghiltèra.Sò pare, ch'as ciamava Isaac 'cò chiel, a l'era mòrt a trant'agn, prima ch'a-i nassèissa sò fieul.Chiel-sì, nà prima dël temp, a la nàssita a l'era motobin cit e splufrì.Soa mare, Hannah Ayscough, dël 1645 a l'é torna mariasse, con Barnabas Smith, e a tre agn ël cit Isaac a l'é stàit lassà da cudì a soa mare granda. Newton a andasìa nen tant bin a scòla, ma a l'era pitòst brav a fariché dle dësmore e dj'utiss mecànich. L'educassionSu consèj ëd sò barba, a l'é stàit antlora mandà a la scòla mesan-a ëd Grantham.A disneuv agn a l'ha chità Woolsthorpe. N'epidemìa ëd pest a bognon dëscadnasse dël 1664-1665, durant la qual l'università a l'era sarà e chiel a l'ha passà la pì part ëd sò temp a medité a Woolsthorpe, a l'é stàita l'ocasion për fissé ëd fasson original e indipendenta le linie fondamentaj ëd soa euvra monumental ant ij camp dla matemàtica e dla fìsica. La cariera académica e j'ufissi pùblichRintrà a Cambridge dël 1667, Newton a l'é elegiù mèmber dël Colege dla Tërnità. Dël 1671, mersì a la costrussion ëd sò telescòpi a arflession, a l'é elegiù mèmber ëd la Sossietà Real ëd Londra. Soa prima prèisa ëd posission polìtica a l'é stàita l'oposission gorëgna al tentativ ëmnà dël 1687 da Giaco II ëd buté tanme mèistr ëd j'art a l'università ëd Cambridge ël [[{ordin dij beneditin|beneditin]] Alban Francis.Sòn a l'ha valuje d'intré al parlament ëd Londra, anté ch'a l'é stàit elegiù doe vire: dal 1689 al 1690 e dal 1701 al 1705; tutun an polìtica Newton a l'ha mai avù un ròl ëd prim pian. Dël 1701 a l'ha dàit le dimission da professor e mèmber dël colege dla Tërnità e a l'ha tramudà a Londra; a rampiasselo tanme professor a l'é stàit W. Whiston. Dël 1705, an ocasion ëd na vìsita a Cambridge, l'argin-a Ana a l'ha daje la decorassion dl'Órdin dël sivalié. La vita privà e la saluteNewton a l'é mai mariasse. Le polémiche sientìficheIj darié agn dla vita ëd Newton a son ëstàit sagrinà da doe gròsse ruse sientìfiche: un-a (1705-1712) con J. Flamsteed ansima a d'argoment astronòmich; l'àutra, motobin pì greva (1705-1724) con Leibniz a propòsit dla precedensa ant l'anvension dël càlcol diferensial. Soa mòrtNewton l'é mòrt a Kensington ël 31 ëd mars dël 1727, antra 'n bòt e doi bòt dla matin.A l'era vnù bonstasent a col temp, mersì a soa bon-a gestion conòmica. Soe arsercheDël 1664 a l'avìa già fàita soa la geometrìa analìtica ëd Descartes (che tutun a l'ancamin a l'avìa trovà dura), a conossìa l'àlgebra e j'aplicassion dle serie infinìe. Ij doi agn fiamenghDël 1665, ant ij prim mèis ëd sò artir a Woolsthorpe durant la pest, Newton a l'ha formolà lòn che al di d'ancheuj a l'é conossù tanme ël teorema dël binòmi e a l'ha anventà ël métod dij flussion për l'anàlisi dle propietà infinitesimaj dle curve e pr'ij process anvers che a permëtto d'armonté da l'infinitesimal al finì.A l'era na forma primitiva dël càlcol diferensial e antëgral, dont a l'é ancorzusse ch'a son gropà s-ciass da lòn che al di d'ancheuj as ciama ël teorema fondamental dël càlcol antëgral. L'òticaNewton a l'é vnù arnomà ant ël mond sientìfich për sò travaj an sl'òtica. Bansand-se sij sò esperiment, Newton a l'é rivà dritura a fortì che a l'era impossìbil fabriché un qualsëssìa sistema ëd lentìe sensa aberassion cromàtica.Su sòn a l'avìa tòrt, ma sò eror a l'ha portà 'd frut përchè a l'ha mnalo dël 1668 a fabriché un tipo neuv ëd telescòpi: un telescòpi a arflession, ciamà parèj përchè sò component prinsipal për cheuje ij raj a l'é fàit da në specc creus nopà che dal sistema ëd lentìe ch'a l'é l'element prinsipal dël telescòpi a rifrassion.Con cost telescòpi Newton a l'ha osservà ij satélit ëd Gieuv. Ël moviment ëd la lun-aSempe an cost perìod, Newton a l'era butasse a pensé an sël tipo 'd fòrsa ch'a manten ij pianeta an moviment dantorn al sol e a l'era rivà a l'ipòtesi ëd n'ùnica fòrsa 'd gravitassion universal ch'a fasìa viré ij pianeta arlongh d'òrbite elìtiche, conforma a le laj ëd Kepler. Costa fòrsa, dont l'efet a dovìa diminuì an proporsion al quadrà dla distansa, a l'era l'istessa che a goernava la lun-a an moviment su soa òrbita dantorn a la Tèra e a fasìa robaté ij còrp: a l'é Newton midem ch'a conta che coste considerassion a-j son ëstàite sugerìe da la croa d'un pom da n'erbo an sò giardin. La polémica an sla teorìa corporin-aDël 1672 Newton a l'ha smonù a la Sossietà real na comunicassion su soa teorìa corporin-a e la teorìa dij color; publicà ansima a le Philosopical Transactions ëd cola sossietà, sò travaj a l'é stàit conossù an gir.Newton a jë smonìa ij sò esperiment an sla dëscomposission dla lus bianca për mojen d'un prisma e an sla natura elementar e indëscomponìbil dij color fondamentaj (o primitiv). Coste polémiche a l'han avù l'efet positiv ëd possé Newton a studié ëd fasson pì ancreusa j'efet dij color e a elaboré na teorìa corporin-a dla lus conforma a la qual chila-sì a l'é produvùa da l'emission da part d'un còrp luminos ëd na granda quantità ëd cite partissele ch'a viagio ant lë spassi veuid con n'andi motobin grand.A l'ha dësvlupà su prinsipi mecànich la laj ëd riflession e rifrassion. Dël 1675 Newton a depòsita a la Sossietà real un manuscrit an sle propietà dla lus, ma a ciama ch'a sia nen publicà.Sòn përchè ij sò rapòrt con Hooke a j'ero dlicà e ant la memòria as sotponìo a na mzurassion precisa le colorassion dle làmine sutile dont a l'avìa tratà Hooke des agn prima an soa Micrographia e ch'a l'avìo possalo a fortì na teorìa balansòira dla lus.Newton a arfudava nen che ij corporin luminos a podèisso esse guidà da onde ant un mojen etéreo, ma a considerava nen bastèivoj j'argomentassion ëd Hooke.Da part soa, a smonìa na spiegassion dij fenòmeno òtich ch'a l'era nì mach corporin-a nì mach balansòria: a jë smijava pì fàcil che la lus a consistèissa ëd na caterva ëd corporin ch'a surtìo dai còrp luminos e ch'a dasìo l'andi a dj'onde antramentre ch'a viagiavo a travers ëd l'éter. J'arserche an sla gravitassion e ij PrincipiaJ'arserche ancreuse ëd Newton an sla gravitassion a armonto a j'agn 1666-1667 e a rivo a sò cò con l'enonsià dla laj ëd gravitassion universal dël 1686. Dantorn al 1680 a Londra a j'ero anandiasse dij grand debà ansima ai moviment planetari e a j'òrbite përcorùe sota l'efet ëd tipo specìfich ëd fòrse.A coste discussion ch'a l'han animà për vàire agn le ciambree dla Sossietà real a l'han partissipà ëd siensià parèj ëd Wren, Halley e Hooke. L'anfluss ancreus che cost'euvra a l'ha avù an sël pensé ëd sò temp a l'é dovùa motobin a l'anciarm potent ëd chèich passage restà arnomà; nopà, l'esposission matemàtica a l'é soens nen ciàira. Dël 1696 Johann Bernoulli a l'ha mandà na litra ai matemàtich europengh, dësfidandje a arzòlve, ant ël vir ëd ses mèis, doi problema, dont col ëd la brachistòcrona.Ai 29 ëd gené 1697 Newton a l'ha arseivù ij problema e ël di apress a l'ha mandà la solussion a Charles Montague, pressident ëd la Sossietà real; costa solussion a l'han fala avèj a Bernoulli, sensa ël nòm ëd l'autor, ma Bernoulli a l'ha podù arconòsse ch'a l'era ëd Newton. Newton a l'ha dëscurvù le tre lege dla dinàmica. Ij contemporani ëd Newton a l'han arconossù l'amportansa 'd soa euvra e, chèich agn pì tard, ël sistema newtonian a l'era mostrà a Cambridge (1699) e Oxford (1704). Àutre arsercheAn dzorpì che ëd matemàtica e ëd fìsica, Newton a l'avìa n'anteresse ancreus për la teologìa, j'arserche cronològiche e l'alchimìa.A l'é dedicasse a studi dë stòria dla Cesa e ëd polìtica eclesiàstica, ëd crìtica dla Bibia e d'esegesi profética, ëd cronologìa e erudission ëstòrica.Su costi argoment a l'ha lassà un foson ëd manuscrit pì gròss che ij sò test sientìfich. Për prudensa, Newton a l'ha mnà coste arserche dë stërmà, përchè soe posission a j'ero erétiche, dë stamp arian, e a l'ha partagiaje mach con na cita partìa ëd dissìpoj e amis, parèj ëd Clarke, Whiston, John Locke.Con Locke, conossù a Londra dël 1689 cand chiel-sì a l'era pen-a rintrà da sò esili an Olanda, Newton a l'era vnù bon amis e a l'ha tnù na longa corëspondensa epistolar su vàire argoment, dzortut teologìa e alchimìa. Sò anti-tërnitarism a l'era compagnà da na vision moral e pràtica dla religion, contra le finësse dutrinaj e metafìsiche.Soa posission soens as avzinava a cola dij deista, gavà che chiel a anserìa ël cors antregh ëd la stòria uman-a ant un dissegn providensial, ch'a l'avìa ant la Bibia sò arferiment sigur. Ël métod sientìfich newtonianUn dij pont ëd pì granda amportansa filosòfica ant l'euvra ëd Newton a l'é col relativ a la definission dël métod dl'arserca sientìfica.Cost métod a consist an na sìntesi d'anvestigassion ësperimental e ëd procediment matemàtich: ël moment ëd l'esperiment a dà l'andi a l'arserca e la matemàtica a n'é n'utiss.L'osservassion ësperimental a smon la base dij dàit dont a l'é possìbil tirene ëd fasson andutiva, për mojen dla generalisassion matemàtica, le laj generaj dij fenòmeno; da coste as va anans an manera dedutiva, për mojen ëd dimostrassion matemàtiche, për oten-e dij fenòmeno osservàbij neuv. Organisà parèj, la siensa newtonian-a as contraponìa a tute cole costrussion mach apriorìstiche e dedutive, tanme ël sistema fìsich cartesian o le teorìe an sla natura dla lus elaborà da Hooke e da Huygens che, sensa na verìfica sperimental, as presentavo coma 'd congeture arbitrarie.Contra 'd sòn, la proibission newtonian-a d'arten-e ant la filosofìa sperimental d'ipòtesi, visadì ëd còse nen ricavà dai fenòmeno, a l'era un valor discriminant antra doe ampostassion dl'arserca sientìfica. Tutun ël procediment ësperimental-matemàtich e ël mòt hypotheses non fingo, che ant ël sécol ch'a fa XIX a son ëstàit pijà a model metodològich ëd l'anvestigassion positiva, për Newton a j'ero nen na régola assolùa e rigorosa.An efet, si da na part l'arvendicassion dle fondamenta a posterior dla siensa a vorìa dì che Newton a l'avìa cossiensa precisa dla distinsion tra ipòtesi dedutive e teorìa fondà an sj'esperiment, da l'àutra soa istessa costrussion sientìfica a l'é madurà drinta a 'n compless complicà d'element nen empìrich, ëd caràter metafìsich.An slë sfond ëd la siensa newtonian-a a son intraje dj'element colturaj spatarà: la tradission ermética, cola platonisanta arnovà a Cambridge, cola alchimìstica, la filosofìa corporin-a antica e moderna, la metafìsica rassionalista.A propòsit dj'ipòtesi, ëdcò Newton a l'ha formolà dle congeture: an sla natura dla lus, an sla strutura elementar ëd la materia, an sla càusa dla gravità; e a l'ha elaborane vàire version diferente: cola dl'éter, cola corporin-a clàssica (an dotand ij corporin ëd fòrse soe pròpie o an sugerend na solussion dla càusa dle fòrse an n'atività spiritual o divin-a). Siensa e religionAnt ël contest metafìsich ëd la siensa newtonian-a a l'han avù un ròl amportant dle fòrte motivassion religiose.Soa argomentassion fondamental as basava an sl'arpijé torna ij tema clàssich ëd la tradission fìsica-teològica, arnovà da j'arzultà dla neuva siensa fìsica: conforma a sòn, l'órdin e l'armonìa dla màchina dl'univers a arvelo l'esistensa ëd n'esse motobin potent coma soa càusa. An dzorpì, Newton a tirava dj'amplicassion teològiche a la base dël concet dë spassi.An efet, si da na part lë spassi assolù a l'era 'n concet necessari dla neuva mecànica, fondament giustificativ dël prinsipi d'inersia, da l'àutra a l'era s-ciairà da Newton tanme ël contest ëd l'assion divin-a ant l'at dla creassion e dël sucessiv goern dël mond. J'argomentassion ëd Newton a son ëstàite motobin ëspantià an gir për euvra dij sò dissìpoj, soens sostnù da darera da chiel-midem, coma cand dël 1715-1716 a l'ha colaborà, restanda stërmà, con S. Clarke ant la polémica epistolar che chiel-sì a l'avìa con Leibniz an sij tema dlë spassi, dël temp e dël rapòrt antra Dé e ël mond. A pòrto sò nòm
Euvre prinsipaj
Soa ciadeuvra, publicà possà da sò amis Halley ch'a l'ha pagane ëdcò ij fré dë stampa.A son ëstàit un sucess editorial për soa época: la prima edission a l'ha vendù tërzent còpie.
Newton a l'ha spetà ch'a-i muirèissa Hooke prima ëd publiché coste soe arserche.Ant la prima edission, an anglèis, rispet a le version precedente a l'ha fàit dle gionte amportante anté ch'a proponìa na prefigurassion dla nossion ëd longheur d'onda, bele an restand fidel a na concession corporin-a dla lus.Ant l'edission latin-a a smonìa, an apendis, në s-cèt tratà ëd càlcol antëgral che a fasìa a la fin conòsse al pùblich ij sò métod.
|