Ël Madagascar a l'é un pais dl'Àfrica meridional, d'anviron 20.200.000 abitant. A l'é formà da n'ìsola dl'istess nòm e da vàire ìsole pì cite arlongh dla còsta. La capital a l'é Antananarivo, ciamà an fransèisTananarive.
La spetativa ëd vita an Madagascar a l'é ëd 58 agn për j'òm e 61 agn për le fomne.
Ël Madagascar a l'ha na surfassa ëd 587.041 chilòmeter quadrà.As treuva ant l'Océan Indian sud-ossidental e a l'é a na distansa dal Mosambich d'apopré 400 chilòmeter, ant ël pont pì strèit dël Canal ëd Mosambich.
Ël pont pì àut ëd l'ìsola a l'é ant ël massiss dël Tsaratanama, a 2886 méter, ant ël nòrd; a-i é ëd vulcan ëspatarà për tuta l'ìsola. Le rivere pì longhe, ma incostante, a son cole ch'as campo ant ël Canal ëd Mosambich, antant che cole ch'a dësbòco ant l'Océan Indian a son pì riche d'eve, ma pì curte e violente
Stòria
La preistòria
L'ìsola ëd Madagascar a l'é separà da l'Àfrica da la fin dël Giuràssich.
Ël nòm
Ël nòm Madagascar a ven da Madagosho o Madeigascar, ch'a son ëd variant dël nòm ëd la sità sòmala ëd Mogadiss.J'àrabo fin da l'età ëd mes a ciamavo l'ìsola Kūmr.D'àutri nòm a son ëstàit dàit daj prim navigador oropengh ch'a son passaje ant ij sécoj XVI e XVII: São Lorenço d'l'arcorensa dël 10 d'ost dël 1502, cand l'ìsola a l'é stàita vista da 'd navigador portughèis; Île Dauphine, da la bas fransèisa ëd Fort-Dauphin fissà dël 1643 al canton sud-oriental dl'ìsola da Jacques de Pronis, ch'a l'avìa antitolala al futur Re Sol.
L'ariv dj'europengh
Për un perìod pitòst longh la sossietà malgassa a l'é restà a lë stadi tribal.La formassion dle prime unità polìtiche locaj a l'é rivà al midem temp che j'oropengh a son rivà an sl'ìsola. Fin-a a l'ancamin dël sécol ch'a fa XIX a-i son vàire regn ëspatarà an sl'ìsola.Tute coste formassion a son ëstàite anglobà ant le prime desen-e d'agn dël sécol ch'a fa XIX da l'Imérina, a l'adoss un cit podèj faldàul, ch'a l'era dventà dla fin dël sécol ch'a fa XVIII na monarchìa militar.Protagonista ëd cost cambiament, ch'a l'avrìa mnà a la costitussion dël prim ëstat malgass unitari, ciamà Regn dël Madagascar dal 1817, a son ëstàit ij re Andianampoinimerina (o Nampoina), ch'a l'ha regnà dal 1787 al 1810, e sò fieul Radama I, re dal 1810 al 1828.Ël prim a l'ha organisà na gorëgna aministrassion sentral e periférica.Sò fieul a l'é fasse giuté da j'anglèis dl'ìsola Maurissi lì davzin për taparé via, dël 1825, ij fransèis da Fort-Dauphin.A chiel as dev ëdcò la creassion ëd na lenga malgassa scrita e dle prime scòle locaj, giutà da la protestanta London Missionary Society. L'anfluensa vagnà da j'anglèis e daj missionari protestant a l'ha cissà ël ghignon anvers jë strangé.A la mòrt ëd Radama I a l'é stàita soa vidoa Ranavalona I a pijé 'l podèj (1828-1861).An cost perìod a l'é arpijà la penetrassion fransèisa. Ël fieul ëd Ranavalona I, Radama II, ch'a l'ha regnà dal 1861 al 1863 e a l'era filo-fransèis diciarà, a l'é stàit massà dal prim ministr Raharo.Chiel-sì a l'ha completà l'ossidentalisassion dël pais: a l'ha publicà un còdes, butà la coscrission obligatòria, delivrà jë s-ciav, adotà ël cristianésim tanme religion offissial.A l'ha peui provà a aprocesse torna a la Gran Brëtagna për tenté 'd salvé l'indipendensa dël regn, ma a l'era tròp tard. Dël 1883 la Fransa a l'ha ancaminà l'ocupassion militar dël protetorà dij Sakalava e dël nòrd-est dl'ìsola fin-a a Tamatave.Ël 1 d'otóber dël 1895 j'armade fransèise a son intrà a Antananarivo, an amponend a l'argin-a Ranavalona III (ch'a l'ha regnà dal 1883 al 1896) un tratà 'd protetorà.A la fin, ij 6 d'ost dël 1896, ël Madagascar a l'é stàit unì a la Fransa e dël 1897 la monarchìa a l'é stàita diciarà finìa. L'aministrassion colonial dël governator Gallieni (1896-1905) a riess pa però a strompé d'autut la resistensa local. Un prim moviment nassionalista as organisa për euvra dij volontari malgass ant l'esèrcit fransèis durant la prima guèra mondial ant la sossietà segreta VVS.Ës moviment a pija na posission pì ciàira mach durant la sconda guèra mondial, cand ël governator Cayla a aderiss al govern ëd Vichy.Sòn a pròvoca l'ocupassion dl'ìsola da part dj'anglèis e l'anviarura dla lòta për l'indipendensa. Ant la neuit an tra ij 29 e ij 30 ëd mars dël 1947 n'ansuression guidà dal Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache a faliss.Sòn a pròvoca dle repression durà fin-a al 1956. Dël 1956 as forma, con la contenta dj'autorità fransèise, ël PSD, Partì Socialdemocràtich dël Madagascar e dle Comòre, che fin da la creassion dla repùblica malgassa dël 1958 (ant ël quàder dla Comunità Fransèisa) a dventa la pì granda fòrsa polìtica dël pais.
L'indipendensa
L'indipendensa a l'é stàita otnùa ij 26 ëd giugn dël 1960, con Philibert Tsiranana coma prim president.
Clima
Ël clima a l'é caraterisà da temperature pitòst àute, pì moderà an sle sime, e ch'a chërso viaman ch'as va a nòrd. Le pressipitassion a son bondose e frequente a orient e ansima a part dj'autipian sentraj esponù a j'alisé costant e a j'orissi; a ossident, për la pì part sùit, le pieuve a l'han anvece caràter stagional e a calo viaman ch'as va vers sud.
Fàuna
Lémur
An Madagascar a son motobin ëspantià ij lémur; a son present bòa e pitónid sìmij a coj dl'América meridional.
Organisassion polìtica
Ël president a l'é l president a l'é Andry Rajoelina (dal 2019). Ël Prim Ministr a l'é Christian Ntsay (dal 2018).
