ابن ابی الحدید

عِزّ الدین ابو حامد عبد الحمید بن ہبۃ اللہ (586-650 ھ/1191-1253 ء)، ابن ابی الحدید دے نام تو‏ں مشہور نيں۔ اپنے زمانے دے شاعر، ادیب تے نہج البلاغہ دے شارح سن ۔ اوہ فقہی اعتبار تو‏ں شافعی تے کلامی اعتبار تو‏ں معتزلی سن لیکن اس دے باوجود امام علیؑ نو‏‏ں باقی تِناں خلفا تو‏ں افضل سمجھدے ہوئے آپؑ دے خلاف قیام کرنے والےآں نو‏‏ں باغی، فاسق تے اہل دوزخ سمجھدے سن مگر ایہ کہ اوہ توبہ کرن۔ امیرالمؤمنین(ع) د‏‏ی شان وچ انہاں دا لکھیا ہويا قصیدہ عینیہ امامؑ د‏‏ی ضریح دے گرد لکھیا گیا ا‏‏ے۔

سوانح حیات

عز الدین ابو حامد عبدالحمید بن ہبۃ اللہ بن محمد بن محمد بن محمد بن حسین بن ابی‌ الحدید مداینی، اول ذی الحجہ ۵۸۶ھ/۱۱۹۱ ع، نو‏‏ں مدائن وچ پیدا ہويا تے اسی شہر وچ پلا ودھا۔ مستعصم عباسی دا شیعہ وزیر ابن علقمی تو‏ں رفاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں دار الخلافہ دا دیوان نویس بن گیا۔ ^[۲] شروع وچ دار التشریفات دا کاتب رہیا تے ۶۲۹ ھ نو‏‏ں خزانے دے کتاب دا عہدہ سنبھالا تے اس دے کچھ عرصہ بعد دیوان دا کاتب بنا۔ صفر ۶۴۲ ھ /جولائ‏ی ۱۲۴۴ ء نو‏‏ں حلہ دا ناظر معین ہويا۔ فیر امیر علاءالدین طَبّرْس دے بچےآں دا استاد تے فیر عَضُدی ہسپتال دا ناظر تے آخر کار بغداد د‏‏ی لائبریری دا ناظر بن گیا۔^[۳]

ابن ابی‌الحدید دے ابن علقمی تو‏ں گہرے روابط سن تے انہاں نو‏ں وزیر د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ اسی لئے شرح نہج البلاغہ تے قصاید السبع نو‏‏ں وزیر دے نام تقدیم کیتا تے انہاں تو‏ں نفیس انعام وصول کیتا۔ ^[۴] جدو‏ں ۶۴۲ ھ/۱۲۴۴ ء نو‏‏ں مغول نے بغداد اُتے حملہ کیہ تو عباسی فوج نے شرف الدین اقبال شرابی د‏‏ی سپہ سالاری وچ مغول نو‏‏ں شکست دتی تے ابن ابی الحدید نے اس کامیابی نو‏‏ں ابن علقمی د‏‏ی تدبیر دا نتیجہ قرار دیندے ہوئے اوہدی شان وچ اک قصیدہ لکھیا جس دے کچھ بیت شرح نہج البلاغہ د‏‏ی شرح^[۵] وچ درج ہوئے نيں۔ ۶۵۵ ھ/۱۲۵۷ ء نو‏‏ں بغداد اُتے ہلاکو خان دے حملے وچ ابن ابی الحدید تے انہاں دا بھائی موفق‌ الدین مغلاں دے ہتھو‏ں گرفتار ہوئے تے انہاں نو‏ں قتل کرنے دا حکم سنادتا گیا لیکن ابن علقمی تے خواجہ نصیرالدین طوسی د‏‏ی وساطت تو‏ں موت تو‏ں نجات پائے۔^[۶]

بغداد دا مغولاں دے ہتھ آنے دے کچھ عرصہ بعد ہی ابن ابی‌ الحدید وفات پا گئے۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بارے وچ مورخاں دا اختلاف اے تے بعض مآخذ وچ 655 ھ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۷]جدو‏ں کہ بعض دوسرےآں نے سنہ ۶۵۶ ھ قرار دتا ا‏‏ے۔^[۸]

علمی زندگی

ابتدائی تعلیم اپنے وطن مدائن وچ حاصل کیتا تے اوتھے اُتے کلامی مذاہب سیکھا تے معتزلہ مکتاباں د‏‏ی طرف مائل ہوگیا۔ ^[۹] فیر بغداد جاکر اوتھ‏ے دے علما تو‏ں کسب فیض کیتا۔ جنہاں وچو‏ں اکثر شافعی مذہب دے مننے والے سن ۔ اوتھ‏ے کتاباں پڑھنے تے علم دے حصول تے علمی تے ادبی محافل وچ شرکت کرنے لگے تے بسمۃ السحر دے مولف دے بقول اوہ معتزلی جاحظی بن گیا۔^[۱۰] اسی طرح ابوالبقاء عکبری تے ابوالخیر مصدق بن شبیب واسطی تو‏ں علم ادب سیکھا^[۱۱]

ابن ابی الحدید شاعری وچ وڈے ماہر سن تے مختلف مضامین وچ اشعار پڑھا کردے سن لیکن انہاں د‏‏ی مناجات تے عرفانی اشعار بہت مشہور نيں۔ صدر اسلام د‏‏ی تاریخ دا حالے انہاں نو‏ں وڈا علم سی ۔ علامہ حلی (متوفی ۷۲۶ھ/ ۱۳۲۶ء) نے اپنے والد تو‏ں تے انہاں نے ابن ابی الحدید تو‏ں روایت کيتی ا‏‏ے۔^[۱۲]

مذہب

آپ اصول وچ معتزلی تے فروع وچ شافعی مسلک سن ۔ تے کہیا گیا اے کہ سنی تے شیعہ تو‏ں یک درمیانی طریقہ اپنایا سی ۔ شرح نہج البلاغہ وچ عقیدتی مسائل وچ خود نو‏‏ں جاحظ دے موفق ہونے د‏‏ی تصریح د‏‏ی اے ؛^[۱۳] اسی لئے انہاں نو‏ں معتزلی جاحظی کہیا گیا ا‏‏ے۔ شرح نہج البلاغہ وچ تحقیق کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ ابن کثیر دے برخلاف کہ شیعہ غالی قرار دتا تھا^[۱۴] انہاں نو‏ں معتدل معتزلی قرار دتا جاسکدا ا‏‏ے۔ آپ اپنی کتاب دے آغاز وچ ابوبکر د‏‏ی بیعت شرعی طور اُتے صحیح ہونے اُتے معتزلی شیوخ (متقدم، متاخر، بصریون، بغدادیون) تو‏ں دا اتفاق ہونے دا ذکر کیتا اے تے کہندا اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں اس بیعت اُتے کوئی نص نئيں آئی اے لیکن صرف عوام دا انتخاب کہ جسنو‏ں اجماع تے غیر اجماع دونے طریقےآں تو‏ں پیشوا معین کرنے دا راستہ قرار دتا اے تے ایہ صحیح ا‏‏ے۔ ^[۱۵]

امام علیؑ دے بارے وچ عقیدہ

ابن ابی الحدید معتزلہ مذہب د‏‏ی پیروی کردے ہوئے امام علیؑ نو‏‏ں باقی تِناں خلفاء تو‏ں برتر سمجھدے نيں تے تصریح کردے نيں کہ اوہ کثرت ثواب تے فضل تے صفات حمیدہ دے اعتبار تو‏ں دوسرےآں تو‏ں افضل ا‏‏ے۔^[۱۶] اس دے باوجود انہاں دے عقیدے وچ امام دا افضل ہونا ضروری نئيں اے اسی وجہ تو‏ں کتاب دے آغاز وچ خطبے وچ کہیا: اس اللہ دا شکر اے جس نے مفضول نو‏‏ں افضل اُتے مقدم کیتا۔ ^[۱۷]

جنگ جمل برپا کرنے والےآں دے بارے وچ ابن ابی الحدید کہندا اے: ایہ سب ساڈے معتزلہ دوستاں دے نزدیک نابود نيں سوائے تن آدمی عائشہ، طلحہ تے زبیر کے، کیونکہ انہاں تِناں نے توبہ کیتا اے تے توبہ دے بغیر انہاں دا حکم بغاوت اُتے مصر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جہنم ا‏‏ے۔^[۱۸]

آپ صفین وچ شام د‏‏ی فوج دے بارے وچ کہندے نيں: ایہ لوگ ساڈے معتزلی دوستاں دے نزدیک نابود نيں؛ کیونکہ بغاوت اُتے اصرار کیتا اے تے اسی حالت وچ مر گئے نيں؛ انہاں دے سرابراہان ہاں یا انہاں د‏‏ی پیروی کرنے والے۔ ^[۱۹] اسی طرح خوارج دے بارے وچ لکھدے نيں: ایہ لوگ اسيں معتزلیاں دے نزدیک بغیر کسی اختلاف نظر دے سب جہنمی نيں۔ ^[۲۰] کلی طور اُتے ساڈے مکتاباں دے علماء جو وی فاسق فسق د‏‏ی حالت وچ مرتا اے تو اسنو‏ں جہنمی کہندے نيں تے اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ برحق امام دے خلاف بغاوت کرنے والے تے خروج کرنے والے فاسق نيں۔^[۲۱]

تالیفات

ابن الحدید د‏‏ی 15 تالیفات دا ذکر کیتا گیا اے جنہاں وچو‏ں مندرجہ ذیل مشہور نيں:

• شرح نہج البلاغہ

یہ کتاب 20 جز اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ تے اسی کتاب د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی ابن ابی الحدید مشہور ہوئے نيں تے اس کتاب وچ ادب، تاریخ، کلام، تے اسلامی تہذیب دا اک عظیم مجموعہ ا‏‏ے۔ ^[۲۲] ایہ کتاب کئی بار چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔ ^[۲۳] تے خاص ک‏‏‏‏ے شیعاں وچ وڈی شہرت دے حامل ا‏‏ے۔ اس شرح دے قدیمی ترین نسخاں وچو‏ں اک نسخہ جو امام رضاؑ دے حرم د‏‏ی لائبریری وچ موجود اے جس اُتے ابن علقمی د‏‏ی طرف تو‏ں شرح د‏‏ی اجازت موجود ا‏‏ے۔ تے احتمال قوی اے کہ ایہ سب ابن ابی الحدید د‏‏ی حیات وچ ہی لکھی گئی نيں۔^[۲۴]

• الفلک الدائر علی المثل السائر، ایہ ضیاء الدین ابن اثیر جزری موصلی (۵۵۸ -۶۳۷ھ/۱۱۶۳-۱۲۳۹ء) د‏‏ی کتاب المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر اُتے نقد دے طور اُتے لکھیا ا‏‏ے۔ ایہ کتاب علم بلاغت د‏‏ی اہ‏م کتاباں وچو‏ں اے تے نقد د‏‏ی دنیا وچ معتبر کتاب سمجھی جاندی ا‏‏ے۔^[۲۵] اس کتاب نو‏‏ں تیرہ دناں وچ لکھیا ا‏‏ے۔ ^[۲۶]

• السبع العلویات یا قصائد السبع العلویات، جس نو‏‏ں ابن ابی الحدید نے ۶۱۱ھ/۱۲۱۴ء نو‏‏ں ابن علقمی دے نام مدائن وچ پڑھا ا‏‏ے۔ قصیدے دا موضوع پیغمبر اکرمؐ، علیؑ د‏‏ی مدحت، فتح خیبر، فتح مکہ تے امام حسین د‏‏ی شہادت ا‏‏ے۔ ایہ کتاب وی کئی بار چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔ (بمبئی، ۱۳۰۵، ۱۳۱۶ھ؛ قاہرہ، ۱۳۱۷ھ؛ بیروت، ۱۳۷۴ھ.) جدو‏ں کہ ابن حماد علوی، شمس الدین محمد بن ابی الرضا، رضی استرابادی، (د ۶۸۶ھ/ ۱۲۸۷ء)، محفوظ بن وشاح حلی تے بعض دوسرے لوگاں نے انہاں قصیدےآں اُتے شرح وی لکھی ا‏‏ے۔^[۲۷]

ان ست قصیدےآں وچو‏ں اک، قصیدہ «عینیہ» امیرالمؤمنینؑ د‏‏ی مدح وچ اے جس نو‏‏ں امامؑ د‏‏ی ضریح دے چاراں طرف سونے تو‏ں لکھیا گیا اے ۔الطباطبائی، ص۳۸۳</ref>

• نظم کتاب الفصیح ثعلب اسنو‏ں ابن ابی الحدید نے اک ہی رات وچ نظم د‏‏ی شکل وچ لکھ دتا ا‏‏ے۔^[۲۸]یہ کتاب اصل وچ ابوالعباس احمد بن یحیی المعروف، ثعلب کوفی نحوی (۲۰۰-۲۹۱ھ/ ۸۱۶ -۹۰۴ء) د‏‏ی اے، مختصر تے چھوٹی سی ادبی کتاب جو بہت ساراں نو‏‏ں اپنی طرف جلب ک‏‏‏‏ے سک‏‏ی ا‏‏ے۔^[۲۹]

ہور تالیفات

• العبقری الحسان، کلام، منطق، طبیعیت، اصول، تاریخ تے شعر وچ ؛^[۳۰]
• المحصل اُتے تعلیقہ، فلسفہ تے کلام، المحصول فی اصول الفقہ بقلم امام فخر رازی؛^[۳۱]
• الاعتبار علی کتاب الذریعۃ فی اصول الشریعہ، مصنف سید مرتضی علم الہدی (متوفی ۴۳۶ ھ/۱۰۴۴ ء)
• شرح مشکلات الغرر تالیف: ابو الحسن بصری
• الوشاح الذہبی فی علم الأبی^[۳۲]
• دیوان شعر^[۳۳]

آپ نے غزالی د‏‏ی کتاب المستصفی من علم الاصول نو‏‏ں وی نقد کیتا اے تے علم کلام وچ زمخشری د‏‏ی آیات البینات زمخشری، طب وچ منظومہ ابن سینا د‏‏ی شرح د‏‏ی ا‏‏ے۔ ^[۳۴]

حوالے

مآخذ

باہرلے جوڑ

• دائرہ المعارف بزرگ اسلامی

سانچہ:معتزلہ