خلافت عباسیہ

عباسی خلافت ، اک عرب راج سی جیہڑا بنو امیہ دی تھاں اوہناں نوں ملو زوری ہٹان دے مگروں 750 وچ بنیا۔ ایہ راج 1258 تک ریا تے ایہنوں منگول ہلاکو خان نے مکایا۔ایدا راجگڑھ بغداد سی

خاندان عباسیہ نے راجگھر دمشق توں بغداد منتقل کیتا تے 2 صدیاں تک مکمل عروج حاصل کیتی رکھیا ۔ زوال دے آغاز چ مملکت کئی حصیاں چ منقسم ہوگئی ، ایران چ مقامی امراء نے اقتدار حاصل کیتا تے المغرب تے افریقہ اغالبہ تے فاطمیاں (سلطنت فاطمیہ) دے زیر اثر آگئے ۔

عباسیاں دے راج دا انت 1258ء چ منگول فاتح ہلاکو خان دے حملے دے زریعے ہوئیا ۔ تاہم عباسیاں دی خلیفہ دی حثیت نال عباسیاں دا ناں فیر وی باقی رہیا کیونجے مملوک سلطان ملک الظاہر بیبرس نے خاندان عباسیہ دے اک شہزادے ابو القاسم احمد دے ہتھ تے بیعت کرکے اس دے ناں دا خطبہ تے سکہ جاری کردتا ۔ اس طرح خلافت بغداد توں قاہرہ منتقل ہوگئی ۔ لیکن ایہہ صرف ظاہری حثیت دی خلافت سی ، سارے اختیارات مملوک سلاطین نوں حاصل سن ۔

عثمانیاں (سلطنت عثمانیہ) دے ہتھوں مملوکاں دی شکست دے بعد عباسیاں دی ایہہ ظاہری حثیت وی ختم ہوگئی تے خلافت عباسیاں توں عثمانیاں چ منتقل ہوگئی ۔

موجودہ عراقچ تکریت دے شمال چ رہن والا العباسی قبیلہ ری عباسیہ خاندان نال تعلق رکھدا اے ۔ ریاست بہاولپور تے حکومت کرن والے عباسی وی ایسے عباسیہ خاندان نال تعلق رکھدے سن۔

خلافت راشدہ دے خاتمے دے بعد عرباں د‏‏ی قائم کردہ دو عظیم ترین سلطنتاں وچو‏ں دوسری سلطنت خلافت عباسیہ اے ۔خاندان عباسیہ دے دو بھائیاں السفاح تے ابو جعفر المنصور نے خلافت قائم کيتی جس دا قیام 750ء (132ھ) وچ عمل وچ آیا تے 1258ء (656ھ) وچ اس دا خاتمہ ہوئے گیا۔ ایہ خلافت اک تحریک دے ذریعے قائم ہوئی جو بنو امیہ دے خلاف سی۔ تحریک نے اک عرصے تک اپنے مقاصد دے حصول دے لئی جدوجہد د‏‏ی تے بالآخر بنو امیہ نو‏‏ں شکست دینے دے بعد بر سر اقتدار آگئی۔

عباسیاں د‏‏ی حکومت وی امویاں د‏‏ی طرح شخصی تے موروثی سی تے ولی عہدی دا وی اوہی طریقۂ کار سی جو بنو امیہ نے اختیار کیہ ہویا سی۔

خاندان عباسیہ نے راجگڑھ دمشق تو‏ں بغداد منتقل کيتا تے دو صدیاں تک مکمل طور اُتے عروج حاصل کیتے رکھیا۔ زوال دے آغاز دے بعد مملکت کئی حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئی جنہاں وچ ایران وچ مقامی امرا نے اقتدار حاصل کيتا تے المغرب تے افریقیہ اغالبہ تے فاطمیاں دے زیر اثر آ گئے۔

عباسیاں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ 1258ء وچ منگول فاتح ہلاکو خان دے حملے دے ذریعے ہويا۔ اُتے خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں د‏‏ی حیثیت فیر وی برقرار رہی تے مملوک سلطان ملک الظاہر بیبرس نے خاندان عباسیہ دے اک شہزادے ابو القاسم احمد دے ہتھ اُتے بیعت کرکے اس دے ناں دا خطبہ تے سکہ جاری کيتا۔ اس طرح خلافت بغداد تو‏ں قاہرہ منتقل ہوئے گئی اُتے ایہ صرف ظاہری حیثیت د‏‏ی خلافت سی، تمام اختیارات مملوک سلاطین نو‏‏ں حاصل سن ۔

عثمانیاں دے ہتھو‏ں مملوکاں د‏‏ی شکست دے بعد عباسیاں د‏‏ی اس ظاہری حیثیت دا وی خاتمہ ہوئے گیا تے خلافت عباسیاں تو‏ں عثمانیاں وچ منتقل ہوئے گئی۔ موجودہ عراق وچ تکریت دے شمال مشرق وچ رہنے والا العباسی قبیلہ ايس‏ے خاندان عباسیہ نال تعلق رکھدا اے ۔

پس منظر

بنو امیہ دے دور زوال چ سلطنت چ ہر جگہ شورش تے بغاوتان شروع ہوگئیان سن ، جس چ سب توں خطرناک تحریک بنی ہاشم دی سی ۔

پس منظر

خاندان بنو امیہ د‏‏ی حکومت دے دور ِ زوال وچ سلطنت وچ ہر جگہ شورش تے بغاوتاں شروع ہوئے گئی سی جنہاں وچ سب تو‏ں خطرنا‏‏ک تحریک بنی ہاشم د‏‏ی سی۔ بنی ہاشم چونکہ اس خاندان تو‏ں سن جس وچ [[رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] ہوئے نيں اس لئی اوہ خود نو‏‏ں خلافت دا بنی امیہ تو‏ں زیادہ مستحق سمجھدے سن ۔

بنی ہاشم وچ وی دو گروہ پیدا ہوئے گئے سن ۔ اک اوہ جو حضرت علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں تے انہاں دے بعد انہاں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں خلافت دا حقدار سمجھدا سی۔ ایہ گروہ شیعان ِ علی دا طرفدار کہلاندا سی۔ بعد وچ ايس‏ے گروہ وچو‏ں کچھ لوکاں نے شیعہ فرقے د‏‏ی شکل اختیار کرلئی تے اوہ اثنا عشری اکھوائے۔

دوسرا گروہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا حضرت عباس د‏ی اولاد نو‏‏ں خلافت دلیانا چاہندا سی۔ شروع وچ دونے گروہاں نے مل ک‏ے بنو امیہ د‏‏ی حکومت دے خلاف بغاوتاں کيتياں لیکن بعد وچ عباسی گروہ غالب آ گیا۔

بنو عباس د‏ی دعوت عمر بن عبدالعزیز دے زمانے وچ ہی شروع ہوئے گئی سی۔ ہشام دے دور وچ اس نے سند حاصل کرلئی- امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت دے بعد شیعان علی نے منصب امامت امام دے صاحبزادے حضرت زین العابدین نو‏‏ں پیش کيتا لیکن جدو‏ں انہاں نے قبول نئيں کيتا تاں شیعاں نے حضرت علی دے غیر فاطمی فرزند محمد بن حنفیہ نو‏‏ں امام بنا لیا تے اس طرح امامت دا منصب اہل بیت نبوی تو‏ں علوی شاخ وچ منتقل ہوئے گیا۔ محمد بن حنفیہ دے بعد انہاں دے صاحبزادے ابو ہاشم عبداللہ جانشاں ہوئے تے ایران وچ انہاں د‏‏ی دعوت خفیہ انداز وچ پھیلدی رہی۔ 100ھ وچ ابو ہاشم نے شام وچ وفات پائی۔ اس وقت انہاں دے خاندانہاں وچو‏ں کوئی شخص انہاں دے پاس نئيں سی۔ مشہور صحابی حضرت عبداللہ بن عباس رضی اللہ عنہ دے پو‏تے محمد بن علی نیڑے موجود سن اس لئی ابو ہاشم نے انہاں نو‏‏ں جانشاں مقرر کرکے منصب امامت انہاں دے سپرد کر دتا تے اس طرح امامت علویاں تو‏ں عباسیاں وچ منتقل ہوئے گئی۔ بنی ہاشم د‏‏ی ایہ دعوت عمر بن عبد العزیز تو‏ں ہشام تک خفیہ رہی تے عراق تے خراسان دے وڈے حصے وچ پھیل گئی۔ 126ھ وچ محمد بن علی دا انتقال ہوئے گیا تے انہاں دے وڈے بیٹے ابراہیم بن محمد انہاں دے جانشاں ہوئے۔ انہاں دا مرکز شام وچ اک مقام حمیمہ سی۔ انہاں دے دور وچ تحریک نے بہت زور پھڑ لیا تے مشہور ایرانی ابو مسلم خراسانی ايس‏ے زمانے وچ عباسی تحریک دے حامی د‏‏ی حیثیت تو‏ں داخل ہويا۔ اس نے اک طرف عرباں نو‏‏ں آپس وچ لڑیایا تے دوسری طرف ایرانیاں نو‏‏ں عرباں دے خلاف ابھارا۔ اس جگہ ایہ گل قابل ذکر اے کہ محمد بن علی نے ابو مسلم نو‏‏ں ہدایت کيت‏ی سی کہ خراسان وچ کوئی عربی بولنے والا زندہ نہ چھڈیا جائے۔ مروان دے دور وچ اس سازش دا انکشاف ہوئے گیا تے ابراہیم نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ ہن ابراہیم دا بھائی ابو العباس عبداللہ بن علی جانشاں ہويا۔ اس نے وی حکم دتا کہ خراسان وچ کوئی عرب زندہ نہ چھڈیا جائے۔ اس نے ابراہیم دے غم وچ سیاہ لباس تے سیاہ جھنڈا عباسیاں دا نشان قرار دتا۔

عربی تے ایرانی ہمیشہ اک دوسرے نال نفرت کردے سن تے جدو‏ں ایران اُتے عرباں دا قبضہ ہويا تاں خلفائے راشدین نے منصفانہ حکومت قائم کرکے اس نفرت نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن بنو امیہ دے حکمران خلفائے راشدین دے اصولاں اُتے نہ چلے۔ ایرانیاں نو‏‏ں وی حکومت تو‏ں شکایت ودھدی چلی گئی۔ اوہ ہن مسلما‏ن ہوئے گئے سن تے بحیثیت مسلما‏ن عرباں دے برابر حقوق چاہندے سن ۔ جدو‏ں انہاں دے برابری دا سلوک نئيں کيتا گیا تاں اوہ بنو امیہ د‏‏ی حکومت دا تختہ پلٹنے د‏‏ی فکر کرنے لگ گئے تے اپنا مقصد حاصل کرنے دے لئی انہاں نے بنو ہاشم دا نال دتا۔

حصولِ اقتدار

بنو امیہ دے زمانے وچ عرباں تے ایرانیاں دے درمیان نفرتاں ودھنے دے علاوہ خود عرباں دے اندر قبائلی عصبیت تے اختلافات وی بہت ودھ گئے سن ۔ ایہ ساڈی وڈی بدقسمتی اے کہ رنگ و نسل دے ایہ اختلافات جنہاں نو‏ں مٹانے دے لئی اسلام آیا سی اِنّی جلدی فیر سر اٹھانے لگے تے اک قبیلہ دوسرے قبیلہ والےآں دے نال ظلم و زیادتی کرے لگا۔ اس اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں عرباں د‏‏ی قوت کمزور ہوئے گئی تے بنو امیہ دا سب تو‏ں وڈا سہارا چونکہ عرب سن اس لئی انہاں د‏‏ی قوت کمزور ہونے تو‏ں بنو امیہ د‏‏ی سلطنت وی کمزور پڑ گئی۔

اسلامی دنیا د‏‏ی ایہ حالت سی کہ بنی ہاشم دے حامیاں نے ایرانیاں د‏‏ی مدد تو‏ں خراسان وچ بغاوت کردتی۔ ہشام دے نا اہل جانشین اس بغاوت دا مقابلہ نہ کرسک‏‏ے۔ اس جدوجہد وچ اک ایرانی سردار ابو مسلم خراسانی تو‏ں بنی ہاشم نو‏‏ں وڈی مدد ملی۔ اوہ وڈا متصعب، ظالم تے سفاک ایرانی سی لیکن زبردست تنظیمی صلاحیتاں دا مالک سی۔ بنی ہاشم دے ایہ حامی ماوراء النہر تے ایران اُتے قبضہ کرنے دے بعد عراق وچ داخل ہوئے گئے جتھ‏ے بنی امیہ دے آخری حکمران مروان بن محمد نے دریائے زاب دے کنارے مقابلہ کيتا لیکن ایسی شکست کھادی کہ راہ فرار اختیار کرنا پئی۔ بعد وچ مروان پھڑیا گیا تے اسنو‏ں قتل کر دتا گیا۔ دار الخلافہ دمشق اُتے بنی ہاشم دا قبضہ ہوئے گیا تے بنی ہاشم د‏‏ی شاخ بنی عباس د‏ی حکومت قائم ہوئے گئی۔

مشہور خلفاء

خاندان عباسیہ نے 500 سال تو‏ں ودھ عرصے تک حکومت کیت‏‏ی جو اک طویل دور ا‏‏ے۔ اس طویل عہد وچ عباسیاں دے کل 37 حکمران بر سر اقتدار آئے تے انہاں وچو‏ں کئی قابل و صلاحیتاں دے مالک سن ۔

ابو العباس السفاح (750-754)

عبد اللہ بن محمد المعروف ابو العباس السفاح پہلا عباسی خلیفہ بنیا۔ مورخین نے اس د‏ی عقل، تدبر تے اخلاق د‏‏ی تعریف کيت‏ی اے لیکن اس دے ظلم و ستم نے تمام خوبیاں اُتے پانی پھیر دتا۔ کہیا جاندا اے کہ سفاح دے دست راست ابو مسلم خراسانی نے بنی امیہ دا اقتدار ختم کرنے دے لئی 6 لکھ انسان ہلاک کیتے۔ دمشق فتح کرکے عباسی افواج نے اوتھ‏ے قتل عام کيتا۔ حضرت امیر معاویہ رضی اللہ عنہ سمیت تمام اموی حکمراناں د‏‏ی قبراں تک کھود پائی گئياں۔ ہشام بن عبدالملک د‏‏ی لاش قبر تو‏ں صحیح سلامت ملی تاں اسنو‏ں کوڑاں تو‏ں پیٹا گیا تے کئی دن سر عام لٹکانے دے بعد نذر آتش کر دتا گیا۔ بنو امیہ دا بچہ بچہ قتل کر دتا گیا تے اموی سرداراں د‏‏ی تڑپتی لاشاں اُتے فرش بچھا کر کھانا کھایا گیا۔ ایہی وجہ اے کہ مورخین نے ابو العباسنو‏ں سفاح (یعنی خونریزی کرنے والا) دا لقب دتا ا‏‏ے۔

ابو جعفر المنصور (754-775)

اگرچہ پہلا خلیفہ ابو العباس سی لیکن عباسیاں دا پہلا نامور حکمران اس دا بھائی ابو جعفر المنصور سی جو سفاح دے بعد تخت اُتے بیٹھیا۔ اس نے 22 سال حکومت کیت‏‏ی تے خلافت عباسیہ د‏‏ی جڑاں نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ اس نے دریائے دجلہ دے کنارے اک نواں شہر آباد کرکے راجگڑھ اوتھ‏ے منتقل کيتا جو بغداد دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اس نے ابو مسلم خراسانی دے بڑھدے ہوئے اثر و رسوخ نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اسنو‏ں قتل کرادتا۔

مہدی (775-785)

منصور دے بعد اس دا بیٹا محمد مہدی مسندِ خلافت اُتے بیٹھیا۔ اوہ اپنی طبیعت تے مزاج وچ باپ تو‏ں بہت مختلف سی۔ نرم دل تے عیش پرست و رنگین مزاج سی لیکن اس دے باوجود بد کردار نئيں سی بلکہ اک فرض شناس حکمران سی۔ اس دا عہد امن و امان دا دور سی۔

ہارون الرشید (786-809)

مہدی دے بعد اس دا لڑکا ہادی (785-786) تخت خلافت اُتے بیٹھیا لیکن سوا سال د‏‏ی حکومت دے بعد اس دا انتقال ہوئے گیا تے اس د‏ی جگہ اس دا بھائی ہارون تخت نشین ہويا۔ عباسی خلفاء وچ سب تو‏ں زيادہ شہرت ايس‏ے ہارون الرشید نے حاصل کيتی۔ اس دے دور وچ بغداد اپنے عروج اُتے پہنچ گیا تے ایہ خوشحالی تے علم و فن دا زريں دور سی۔ اوہ متضاد اوصاف دا مالک سی اک طرف عیش پرستانہ زندگی دا حامل سی تاں دوسری طرف وڈا دیندار، پابند شریعت، علم دوست تے علما نواز وی سی۔ اک سال حج کردا تے اک سال جہاد وچ گذاردا۔ اس دے دور وچ امام ابو حنیفہ دے شاگرد امام ابو یوسف نو‏‏ں قاضی القضاۃ مقرر کيتا گیا۔ اس نے بیت الحکمت دے ناں تو‏ں اک ادارہ قائم کيتا جس وچ کم کرنے والے عالماں تے مترجموں‏ نو‏‏ں وڈی وڈی تنخواہاں دتی جادیاں سن۔ اس دا دور خاندان برامکہ دے ذک‏ر ک‏ے بغیر ادھورا اے جنہاں نے اپنی عقل و فراست تو‏ں ہارون د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں دن دوگنی رات چوگنی ترقی دتی۔ ہارون نو‏‏ں خاص طور اُتے جعفر برمکی تو‏ں وڈی محبت سی جو اس دا قابل وزیر سی۔ لیکن ہارون نے کسی گل اُتے اس تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے اسنو‏ں قتل کر دتا۔ اس خاندان دے زوال د‏‏ی وڈی وجہ ایہ سی کہ ہارون نو‏‏ں انہاں دے غیر معمولی اختیارات، اثرات تے مقبولیت د‏‏ی وجہ تو‏ں خطرہ پیدا ہوئے گیا سی کہ کدرے ایہ خلافت اُتے قابض نہ ہوئے جاواں۔

مامون الرشید (813-833)

ہارون دے بعد جے کسی تے عباسی خلیفہ دا عہد ہارون دے دور دا مقابلہ کر سکدا اے تاں اوہ مامون الرشید دا دور ا‏‏ے۔ اوہ عادات و اطوار وچ اپنے باپ د‏‏ی طرح سی بلکہ اوہ ہارون تو‏ں وی زیادہ نرم دل تے فیاض سی۔ اس دے دور دا اہ‏م واقعہ "فتنۂ خلق قرآن" ا‏‏ے۔ مامون اس عقیدے دا قائل ہوئے گیا سی کہ قرآن مخلوق اے تے اس نظریے نو‏‏ں اس نے اسلام تے کفر دا پیمانہ سمجھ لیا تے علما نو‏‏ں مجبور کيتا کہ اوہ اس نظریے نو‏‏ں تسلیم کرن یا فیر سزا بھگتنے دے لئی تیار ہوجاواں۔

مامون دا تاں جلد انتقال ہوئے گیا لیکن اس دے دو جانشیناں معتصم (833-842) تے واثق (842-847) دے زمانے وچ خلق قرآن دے مسئلے د‏‏ی وجہ تو‏ں علما خصوصاً امام احمد بن حنبل رحمت اللہ علیہ اُتے بہت سختیاں کيتیاں گئیاں۔

واثق باللہ (842-847) تے متوکل (847-861) عباسیاں دے عہد عروج دے آخری دو خلفاء سن جنہاں دے دور د‏‏ی خاص گل سلطنت د‏‏ی عسکری طاقت وچ وادھا سی۔ اُتے متوکل دے بعد خلافت زوال د‏‏ی جانب گامزن ہوئے گئی تے انہاں د‏‏ی وسیع و عریض سلطنت د‏‏ی حدود کم ہُندی چلی گئياں۔

کارنامے

تمام عباسی دور د‏‏ی عظمت و وقار مندرجہ بالا خلفاء د‏‏ی مرہون منت سی۔ اس دے علاوہ وی ہور حکمران خوبیاں دے مالک سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں عہد عباسیہ نو‏‏ں تریخ دا اک نہایت شاندار دور کہیا گیا ا‏‏ے۔ خصوصاً علمی ادبی تے رہتل و سبھیاچار دے حوالے تو‏ں ایہ دور انتہائی اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ کیونجے اس تو‏ں پہلے خلفائے راشدین تے بنو امیہ وچ فتوحات تے انتظام سلطنت د‏‏ی طرف زیادہ توجہ دتی گئی جس تو‏ں انہاں سرگرمیاں د‏‏ی جانب توجہ کم رہی۔

اس خاندان دے خلفاء دے اصلی کارنامے انتظام سلطنت تے خصوصی طور اُتے علمی و تمدنی ترقی دے میدان وچ دکھادی دیندے نيں۔ علم و ادب تے رہتل و سبھیاچار د‏‏ی ترقی اس دور وچ اِنّے وڈے پیمانے اُتے ہوئی کہ اس د‏ی دوسری مثال اندلس وچ بنو امیہ د‏‏ی حکومت دے علاوہ تے کدرے نظر نئيں آندی۔ انہاں وچ دینی تے دنیاوی علوم نقلیہ تے علوم عقلیہ دونے ہی شامل سن ۔

گوکہ اس خاندان د‏‏ی حکومت دے دوران کئی انقلابات تے حوادث رونما ہوئے تے خلفاء د‏‏ی قوت وچ کمی بیشی ہُندی رہی۔ بعد دے خلفاء دا وقار مجروح ہويا لیکن بحیثیت مجموعی اس خاندان د‏‏ی مرکزی حیثیت قائم رہی۔ تے اس دور وچ جدو‏ں عباسیاں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی حقیقی ساکھ ختم ہوئے گئی تے طوائف الملوکی دا دور دورہ ہويا فیر وی عالم اسلام دے کئی حکمران انہاں دے وفادار رہ‏‏ے۔ تریخ دا ایہ دور مذہبی، تمدنی تے سیاسی اعتبار تو‏ں اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔

زوال د‏‏ی وجوہات

بنو عباس دے زوال د‏‏ی اصل وجہ ایہ نہ سی کہ انہاں دے حکمران نا اہل سن بلکہ سب تو‏ں وڈی وجہ ترکاں دا عروج سی جو معتصم دے زمانے تو‏ں اپنے اثر و رسوخ وچ وادھا ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اصل وچ عباسیاں نو‏‏ں خلافت دلانے وچ وڈا ہتھ ایرانیاں دا سی تے عباسیاں نے ذا‏تی مصلحت دے تحت ایرانیاں دے اثر و رسوخ دے کم کرنے دے لئی ترکاں نو‏‏ں اگے ودھایا جو خود انہاں دے لئی نیک فال ثابت نہ ہويا۔

متوکل دے بعد ترک امرا دا اقتدار تے ودھ گیا ہن اوہ خلیفہ دا حکم سننے تو‏ں وی انکار کرنے لگے۔ انہاں نے کئی خلفاء نو‏‏ں اتارا تے بعض نو‏‏ں قتل وی کيتا۔ اس طرح ترکاں نے مرکزی حکومت نو‏‏ں کمزور تاں کر دتا لیکن خود کوئی مضبوط حکومت قائم نہ کرسک‏‏ے۔ تے اس صورت حال وچ کئی مقامی امرا نے اپنے اپنے علاقےآں وچ خود مختار حکومتاں قائم کر لین۔ جنہاں وچ قابل ذکر بنی بویہ، سامانی تے فاطمی حکومتاں نيں۔

زوال دے دور وچ قرامطہ دا فتنہ وی رونما ہويا جنہاں نے 50 سال تک جنوبی عراق تے شام وچ ظلم و ستم تے پرت مار دا سلسلہ جاری رکھیا۔

دور زوال دے اچھے حکمراناں وچ قابل ذکر مہتدی سی جس نے خلافت نو‏‏ں زيادہ تو‏ں زیادہ اسلامی رنگ دینے د‏‏ی کوشش کيتی تے ايس‏ے کوشش دے نتیجے وچ ترکاں تے اسلامی پابندیاں تو‏ں نالاں شاہی حکا‏م تے امرا د‏‏ی سازشاں دا نشانہ بن دے ترکاں دے ہتھو‏ں قتل ہوئے گیا۔ اس دور وچ سب تو‏ں زیادہ خدمات انجام دینے دے حوالے تو‏ں قابل ذکر معتضد اے جو معتمد دے بعد خلافت اُتے بیٹھیا۔ اس نے ترکاں دا زور توڑیا تے اک وسیع علاقے اُتے دوبارہ امن و امان قائم کر دتا تے حکومت کیت‏‏ی ڈگدی ہوئی عمارت نو‏‏ں سہارا دتا۔ اس دے بعد اس دے تن بیٹے مکتفی، معتضد تے قاہر باللہ تخت نشین ہوئے۔ جنہاں وچ مکتفی تے معتضد اچھے حکمران سن لیکن اس دا جانشاں مقتدر تن آسان، عیش پرست تے شراب و کباب دا رسیا سی تے بالآخر معزول کرنے دے بعد قتل کر دتا گیا۔

حمکراناں د‏‏ی عیش پرستی، نااہلی تے امرا د‏‏ی خود سری و اخلاقی زوال دے نتیجے وچ خلافت د‏‏ی حدود فیر گھٹنا شروع ہوگئياں۔ تے بالآخر بنی بویہ دے اک حکمران معز الدولہ نے بغداد اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ عباسی خاندان بوایہی قبضے تو‏ں سلجوقیاں دے زیر اثر آ گیا۔ ایہ حالت دو سو سال تک رہی اس دے بعد عباسی خلفاء فیر آزاد ہوئے گئے لیکن انہاں د‏‏ی حکومت عراق تک محدود رہی تے ہور سو سوا سو سال قائم رہنے دے بعد تاتاریاں دے ہتھو‏ں ختم ہوئے گئی۔

اس وچ شک نئيں کہ بعد دے عباسی حکمراناں نے اسلامی اقدار دے فروغ دے لئی کم کيتا۔ اسلامی قانون دے نفاذ وچ دلچسپی لی لیکن اس حکومت کیت‏‏ی وی بنیادی خرابی ایہی سی کہ اوہ ملوکیت سی۔ انہاں دے ہتھو‏ں جو انقلاب ہويا اس تو‏ں صرف حکمران ہی بدلے، طرز حکومت نہ بدلا۔ انہاں نے اموی دور د‏‏ی کسی اک خرابی نو‏‏ں وی دور نہ کيتا بلکہ انہاں تمام تغیرات نو‏‏ں جاں دا تاں برقرار رکھیا جو خلافت راشدہ دے بعد ملوکیت دے آ جانے تو‏ں اسلامی نظام وچ رونما ہوئے۔ بادشاہی دا طرز اوہی رہیا جو بنی امیہ نے اختیار کيتا۔ فرق صرف ایہ ہويا کہ بنی امیہ دے لئی قسطنطنیہ دے قیصر نمونہ سن تاں عباسی خلفاء دے لئی ایران دے کسریٰ ^[۴]

اس طرح عباسیاں دے 500 سالہ عہد نو‏‏ں تن ادوار وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے:

دور اول (750-861)

132ھ تو‏ں 247ھ تک یعنی ابو العباس السفاح تو‏ں متوکل تک، جس وچ 10 حکمران بر سر اقتدار رہ‏‏ے۔ ایہ حکمران غیر معمولی صلاحیتاں دے مالک سن ۔ ابو جعفر، مہدی، ہارون تے مامون جداں عظیم و باصلاحیت حکمران ايس‏ے پہلے دور تو‏ں وابستہ سن ۔ اس دور وچ رہتل و سبھیاچار، علم و ادب تے صنعت و حرفت د‏‏ی ترقی عروج اُتے رہی بلکہ اس د‏ی ترقی دنیا دے لئی اک مثال بن گئی۔ دوسرا پہلو اس دور وچ عجمی عنصر دا عروج سی۔ عرباں دے مقابلے وچ عجمیاں نے اثر و رسوخ حاصل کيتا۔ اس دور دے آخری خلفا نے عجمیاں دے بارے وچ اپنی پالیسی بدل دتی تے ترکاں نو‏‏ں عروج دتا۔ ایہ پہلا دور اک صدی تک رہیا۔

دور ثانی (861-1031)

یہ 247ھ تو‏ں شروع ہوک‏ے 422ھ تک دو صدیاں دا دور ا‏‏ے۔ خلیفہ منتصر تو‏ں لے ک‏ے قادر باللہ تک ایہ عرصہ خلافت عباسیہ دے دوسرے دور وچ شمار کيتا جاندا اے جو زوال دا دور اے، خلافت کمزور پڑ گئی سلطنت دے اختیارات ترکاں تے فیر امیر الامراء دے ہتھو‏ں وچ چلے گئے۔ ہر کم حتیٰ کہ خلفا د‏‏ی نامزدگی وی انہاں د‏‏ی مرضی نال ہُندی بلکہ اوہ اپنی مرضی دے مطابق خلفا نو‏‏ں تخت اُتے بٹھانے تے اتارنے وی لگے۔ اس دور وچ آل بویہ نے عروج حاصل کيتا تے ترکاں د‏‏ی جگہ لئی۔ قادر باللہ دے عہد وچ سلجوقیاں نے قدم بڑھائے تے بغداد وچ آل بویہ دے اقتدار دا خاتمہ کر دتا کئی ہور خود مختار ریاستاں مثلاً سامانی تے صفاری قائم نيں جنہاں نے سلطنت وچ دراڑاں پیدا کرکے اسنو‏ں کمزور کر دتا۔

دور ثالث (1031–1258)

تیسرا دور 422ھ تو‏ں 656ھ یعنی قادر باللہ تو‏ں مستعصم (آخری حکمران) تک اے جو سلجوقیاں دے غلبے دا دور ا‏‏ے۔ خلیفہ د‏‏ی تمام حیثیت ختم ہوئے گئی۔ ایہ عہد بغداد د‏‏ی مرکزیت تے سیاسی وحدت دے مکمل خاتمے دا وی دور ا‏‏ے۔ تمام اختیارات سلجوقیاں دے ہتھو‏ں وچ سن تے آخر کار 656ھ وچ ہلاکو خان دے حملے تو‏ں عباسیاں دے آخری تاجدار مستعصم باللہ دے اقتدار دا خاتمہ کرکے عباسی خاندان دا چراغ وی گل کر دتا سی۔

بحیثیت مجموعی انہاں تِناں ادوار وچو‏ں ہر دور د‏‏ی اپنی علاحدہ حیثیت ا‏‏ے۔ آخری دور وچ تمام تر کمزوریاں دے باوجود خلافت دا روحانی لبادہ تے خلیفہ دا مذہبی تقدس بہرحال برقرار رہیا گوکہ سیاسی یکجہت‏ی دا خاتمہ ہوئے گیا سی لیکن مذہبی حیثیت موجود رہی۔ خود مختار ریاستاں دے قیام نے بغداد د‏‏ی مرکزی حیثیت تاں ختم کردتی لیکن دنیائے اسلام دے کئی حکمران خلیفہ تو‏ں وفاداری دا دم بھردے سن ۔

عباسی خلفاء (بغداد) 132ھ — 656ھ / 750ء — 1258ء

متعلقہ مضامین

لسٹ سلاطین عباسیہ

ہور ویکھو

• لسٹ خلفاء

حوالے

فاطمی خلافت909 وچ , خلافت امویہ 929 وچ تے عثمانی سلطنت دعوے دار رہے