ابوالفرج اصفہانی
| ابوالفرج اصفہانی | |
|---|---|
| (عربی وچ: علي بن الحُسين بن مُحمَّد بن أحمد بن الهيثم المرواني الأُموي) | |
 | |
| جم | سنہ 897 [۱][۲][۳][۴] |
| وفات | 20 نومبر 967 (69–70 سال)[۵][۶][۷][۸] |
| شہریت |  خلافت عباسیہ |
| عملی زندگی | |
| تلمیذ خاص | علی بن عمر دارقطنی |
| پیشہ | شاعر ، مورخ ، ادیب ، موسیقار ، لکھاری |
| پیشہ ورانہ زبان | عربی [۵] |
| کارہائے نمایاں | کتاب الاغانی |
ترمیم  | |
ابوالفرج اصفہانی شاعر و ادیب (پیدائش: 897ءـ وفات: 20 نومبر 967ء)۔ نام علی بن الحسین۔ ابوالفرج کنیت۔ اصفہان وچ پیدا ہويا۔ بغداد وچ تعلیم پائی۔ سیف الدولہ دے دربار دا پروردہ سی ۔ اوہدی تالیف کتاب الاغانی عربی ادب دا لافانی شاہکار اے۔ ایہ کتاب 1868ء وچ مصر توں ویہہ جلداں وچ شائع ہوئی۔ بعد وچ یورپ دے اک کتب خانے نے اک ہور جلد دستیاب ہوئی۔ کتاب الاغانی شعر و نغمہ دی انہاں مجلساں دا تذکرہ اے جو عباسی خلفاء خصوصا ہارون الرشید دے محل وچ منعقد ہُندی سن۔
| کوائف | |
|---|---|
| وجہ شہرت: | شیعہ ادیب تے مورخ |
| مقام پیدائش | اصفہان |
| مذہب: | اسلام، زیدیہ |
| قلمی آثار: | مقاتل الطالبین، الأغانی و … |
اَبوالفَرَجِ اِصفَہانی (284-356ھ) تیسری تے چوتھی صدی ہجری دے شیعہ علماء وچوں نيں۔ کتاب مقاتل الطالبیین آپ دی مشہور لکھتاں وچوں اے جو پیغمبر اکرمؐ دے دور توں چوتھی صدی ہجری دے درمیان تک ابوطالب دی نسل توں متعلق لکھی گئی اے۔ آپ دی اک تے مشہور کتاب الأغانی اے جو موسیقی تے تہذیب دی سب توں وڈی دائرۃ المعارف تے زمانہ جاہلیت تے صدر اسلام دے عربی آداب و رسوم تے نظم و نثر دا مجموعہ اے۔
شیعہ سنی علم رجال دے ماہرین دے مطابق ابوالفرج اصفہانی دا تعلق شیعہ فرقہ زیدیہ توں اے، لیکن بعض مورخین مروانیاں دے نال اس دے روابط دی وجہ توں انہاں دے شیعہ ہونے وچ تردید دا اظہار کردے ہوئے کہندے نيں کہ انہاں دی طرف توں اپنے آپ نوں شیعہ ظاہر کرنا شیعہ حاکماں دے نال روابط پیدا کرنے دی خاطر سجمھتے نيں۔
زندگی نامہ
نسب
علي بن الحسين بن محمد بن أحمد بن الهيثم بن عبد الرحمن بن مروان بن عبد الله بن الخليفة الأُموي مروان بن محمد بن الخليفة الأُموي ُ مروان بن الحكم بن أبي العاص بن أمية بن عبد شمس بن عبد مناف بن قصي بن كلاب بن مرة بن كعب بن لؤي بن غالب بن فهر بن مالك بن قریش بن كنانة.
علی بن حسین بن محمد بن احمد بن ہیثم مروانی اموی قرشی جو ابوالفرج اصفہانی دے نام توں مشہور نيں بنی امیہ دے آخری حکمران مروان بن محمد دی نسل توں نيں۔[۹] آپ اپنے دور دے مختلف علوم و فنون من جملہ ادب، فقہ، تاریخ، سیرہ، لغت، مغازی تے انساب شناسی وچ معروف سن ۔[۱۰] آپ 284ھ[۱۱] نوں بنی عباس دے آخری حکمران معتضد دے دور حکومت وچ اصفہان وچ پیدا ہوئے؛[۱۲] البتہ اصفہان وچ آپ دی ولادت تے اس شہر توں آپ دے انتساب وچ اختلاف وی پایا جاندا اے۔[۱۳]
ابوالفرج اصفہانی نے بچپن تے نوجوانی وچ بغداد وچ مختلف علوم حاصل کيتے[۱۴] تے عالم جوانی وچ موسیقی، تاریخ، احادیث تے اشعار دی طرف راغب ہوئے۔ بہت سارے مورخین من جملہ یاقوت حموی، ابن خلکان، ثعالبی تے ابن ندیم نے مختلف علوم وچ انہاں دی منزلت توں متعلق گفتگو کيتیاں نيں۔[۱۵] تنوخی نے جنہاں علوم وچ آپ مہارت رکھدے سن دا ذکر کرنے دے بعد تصریح کيتیاں نيں کہ تمام علماء دا تسلط تے شعراء دی ظرافت انہاں وچ جمع سن۔[۱۶]
عزالدولہ دیلمی دے وزیر مہلبی نے انہاں نوں بغداد طلب کرکے اپنا مشتے تے خاص خدمت گزاراں وچوں قرار دتا۔[۱۷] چنانچہ ابوحیان توحیدی لکھدے نيں کہ ابوالفرج رکن الدولہ دا کاتب وی سی ۔[۱۸]
آپ 4 ذیالحجہ 356ھ[۱۹] یا 357ھ نوں بغداد وچ وفات پائے تے اوتھے اُتے سپرد خاک گئے گئے۔[۲۰]
مذہب
علم رجال دے اکثر شیعہ علماء من جملہ شیخ طوسی تے سید ابوالقاسم خویی اس گل دے معتقد نيں کہ ابوالفرج اصفہانی شیعہ سن ۔[۲۱] بعض اہل سنت علماء من جملہ ذہبی تے ابن جوزی وی انہاں دے شیعہ ہونے دے قائل نيں۔[۲۲] لیکن بعض دوسرے علماء مانند ذہبی نے مروانیاں دے نال انہاں دی نسبت نوں مد نظر رکھدے ہوئے اس گل نوں عجیب قرار دیئے نيں[۲۳] اسی طرح ابن حجر عسقلانی نے اپنی کتاب لسان المیزان وچ مروانیاں دے نال اس دے منسوب ہونے نوں مد نظر رکھدے ہوئے انہاں دے شیعہ ہونے نوں نوادر وچوں قرار دتا اے۔[۲۴] خطیب بغدادی نے انہاں دے شیعہ ہونے دی طرف اشارہ کردے ہوئے انہاں نوں لوگاں وچ سب توں جھوٹے آدمی دے عنوان توں یاد کیتا اے۔[۲۵]
شیخ طوسی تے علامہ حلی نے ابوالفرج اصفہانی نوں اپنی تألیفات وچ کيتے گئے اظہار نظر نوں مد نظر رکھدے ہوئے انہاں نوں شیعہ فرقہ زیدیہ توں قرار دیندے نيں[۲۶] لیکن محمد باقر خوانساری (1226-1313ھ) نے اپنی کتاب روضات الجنات وچ انہاں نوں شیعہ قرار دیئے نيں۔[۲۷] کتاب روضات الجنات دے مترجم محمد باقر ساعدی خراسانی ابوالفرج اصفہانی نوں اہل تظاہر بہ تشیع دے عنوان توں یاد کردے نيں تے انہاں دی زبانی ائمہ معصومین دی تعریف اپنے زمانے دے شیعہ حکم توں نزدیک ہونے دی بنا اُتے قرار دیندے نيں۔[۲۸]
اساتذہ تے شاگرد
ابوالفرج اصفہانی اپنے اسيں عصر بوہت سارے علماء دے درس وچ شرکت کر چکے نيں۔ خطیب بغدادی تے یاقوت حموی نے انہاں دے کئی اساتید دی طرف اشارہ کیتے نيں؛[۲۹] جنہاں وچ ابوبکر بن درید دا نام انہاں دے اساتید وچ خصوصیت توں لئے گئے نيں۔[۳۰] انہاں دے ہور اساتید وچ محمد بن جریر بن یزید طبری، جعفر بن قدامہ، ابوبکر ابن انباری، فضل بن حجاب جمحی، علی بن سلیمان اخفش، نفطویہ، محمد بن عبداللہ حضرمی، محمد بن جعفر قتات، حسین بن عمر ابن ابی احوص ثقفی، علی بن عباس مقانعی، علی بن اسحاق بن زاطیا، ابو خبیب برتی، تے محمد بن عباس یزید دا نام لیا جا سکدا اے۔[۳۱]
بعض علماء جداں ابو زکریا یحیی، ابوالحسین بن دینار، علی بن ابراہیم دہکی، دارقطنی، ابو اسحاق طبری، ابراہیم بن مخلد و محمد بن ابی الفوارس، تے تنوخی وغیرہ نوں انہاں دے شاگرداں وچ شمار کیتا گیا اے۔[۳۲]
قلمی آثار
متعدد قلمی آثار نوں ابوالفرج اصفہانی توں منسوب کیتا جاندا اے۔[۳۳] وی آثار بسیاری، بہویژہ در شعر و نسبشناسی، تألیف کردہ است؛ بہ گونہای کہ برخی کتابشناسان، نزدیک بہ ۳۰ اثر بہ او منسوب دانستہاند۔[۳۴] انہاں دی مشہور قلمی آثار وچ مقاتل الطالبیین تے الاغانی نيں۔[۳۵] انہاں دی ہور تالیفات وچ نسب بنی عبدشمس، ایام العرب و جمہرۃ النسب، آداب الغربا، الأخبار و النوادر تے نسب بنی شیبان وغیرہ دا نام لیا جا سکدا اے۔[۳۶]
شیخ طوسی نے کتاب فہرست وچ انہاں دی دو تے کتاباں دا نام لیا اے انہاں وچوں اک "ما نزل من القرآن فی أمیر المؤمنینؑ و أہل بیتہؑ" تے دوسری "فیہ کلام فاطمۃ(ع) فی فدک" اے۔[۳۷] مختلف موضوعات وچ متعدد اشعار انہاں دی طرف نسبت دتی گئی اے۔ کتاب الأغانی دے مقدمے وچ انہاں وچوں بعض اشعار نقل ہوئیاں نيں۔[۳۸]
مقاتل الطالبیین
کتاب مقاتل الطالبیین عربی بولی وچ 19 ابواب تے 216 حصےآں اُتے مشتمل اے جس وچ امام علیؑ دے والد گرامی حضرت ابوطالبؑ دی نسل دا تذکرہ کیتا گیا اے۔[۳۹] جعفر بن ابیطالب، امام علیؑ، امام حسنؑ، امام حسینؑ، صاحب فخ، امام کاظمؑ تے امام رضاؑ دی شہادت دی تفصیلات کتاب مقاتل الطالبیین دے عمدہ حصےآں وچ شمار کیتا جاندا اے۔[۴۰] ایہ کتاب حدیثی انداز وچ تدوین ہوئی اے تے ابوالفرج اصفہانی نے اسنوں تقریبا 30 سال دی عمر یعنی 313ھ وچ لکھی نيں۔[۴۱] شیخ مفید اپنی کتاب الإرشاد وچ مقاتل الطالبیین دی بہت ساری احادیث نوں نقل کردے نيں۔[۴۲] رسول جعفریان دے مطابق ابوالفرج اصفہانی نے اس کتاب دے احادیث نوں عموما احمد بن عبیداللہ ثقفی دی کتاب "المبیضۃ فی أخبار آل ابی طالب" تے مقاتل الطالبیین نامی اک تے کتاب توں نقل کيتے نيں جسنوں محمد بن علی بن حمزہ علوی نے تحریر کيتی نيں۔[۴۳]
الأغانی
کتاب الأغانی نوں ابوالفرج اصفہانی نے 50 سال دے عرصے وچ جمع کيتے نيں[۴۴] تے اسلامی تہذیب وچ کئی صدیاں تک موسیقی، ادبیات، تاریخ تے ہنر دے اہم منابع دے عنوان توں قابل استفادہ رہی اے۔[۴۵] ایہ کتاب موسیقی تے تہذیب دی سب توں وڈے دائرۃ المعارف ہور صدر اسلام تے زمانہ جاہلیت دے نظم ، نثر تے اعراب دے آداب و رسوم دا مجموعہ اے [۴۶] جس وچ موسیقی توں متعلق اس دور دے ماہرین دا تذکرہ کیتا گیا اے۔[۴۷] ایہ کتاب 20 جلداں اُتے مشتمل اے۔[۴۸] زرکلی اپی کتاب الاعلام وچ ادعا کیتا اے کہ ابوالفرج اصفہانی اپنی کتاب الأغانی نوں اندلس دے اموی حکمران دے لئی بھیجیا تے اس توں انعام وصول کیتا۔[۴۹]
حوالے
مآخذ
- آقابزرگ تہرانی، محمدمحسن، الذریعۃ إلی لکھتاں الشیعۃ، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق۔
- ابن العماد الحنبلی، عبد الحی بن احمد، شذرات الذہب فی اخبار من ذہب، تحقیق الأرناؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق۔
- ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبد القادر عطا و مصطفیٰ عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیۃ، ۱۴۱۲ق۔
- ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، قم، الشریف الرضی، ۱۳۶۴ش۔
- ابن درید، محمد بن حسن، الاشتقاق، تحقیق عبد السلام محمد ہارون، قاہرہ، مکتبۃ الخانجی، ۱۳۷۸ق۔
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، فہرست ابن ندیم، بیروت، دار المعرفۃ، بیتا۔
- ابوالفرج اصفہانی، علی بن الحسین، الأغانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۹۴م۔
- ابوالفرج اصفہانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، شرح و تحقیق سید احمد صقر، بیروت، مؤسسۃ الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م۔
- ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، أخلاق الوزیرین، تحقیق محمد بن تاویت الطنجی، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۲م۔
- امین، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعہ، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۸ق۔
- امین، سید محسن، أعیان الشیعۃ، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق۔
- تنوخی، محسن بن علی، نشوار المحاضرۃ و أخبار المذاکرۃ، تحقیق عبود الشالجی، بیروت، ۱۳۹۱ق۔
- جعفریان، رسول، «علی بن محمد نوفلی و کتاب الاخبار او»، در مجلہ علوم حدیث، پاییز و زمستان۱۳۸۷، ش۴۹ و ۵۰۔
- حلی، حسن بن یوسف، خلاصۃ الاقوال فی معرفۃ الرجال، مشہد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۱ش۔
- خانجانی، قاسم، «منابع شیخ مفید در گزارشہای تاریخی»، در مجلہ تاریخ اسلام در آینہ پژوہش، شمارہ ۱۹، پاییز ۱۳۸۷۔
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیۃ، ۱۴۱۷ق۔
- خوانساری اصفہانی، میر سید محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ترجمہ محمدباقر ساعدی خراسانی، تہران، کتابفروشی اسلامیہ، ۱۳۶۰ق۔
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، دار الثقافۃ الاسلامیۃ، ۱۳۷۲ق۔
- ذہبی، محمد بن احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاہیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق۔
- ذہبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلا، بیروت، مؤسسۃ الرسالۃ، ۱۴۱۴ق۔
- ذہبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار المعرفۃ للطباعۃ والنشر، ۱۳۸۲ق۔
- زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ ہشتم، ۱۹۸۹ق۔
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، فہرست کتب الشیعۃ و أصولہم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، قم، مکتبۃ المحقق الطباطبائی، ۱۴۲۰ق۔
- صفدی، خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الارناووط و مصطفیٰ ترکی، بیروت، داراحیاء التراث، ۱۴۲۰ق۔
- صفدی، خلیل بن أیبک، صرف العین، قاہرہ،دار الافاق العربیۃ، ۱۴۲۵ق۔
- عادل، پرویز، «ابوالفرج اصفہانی و ترجمہ مقاتل الطالبیین»، در مجلہ کتاب ماہ تاریخ و جغرافیا، شمارہ ۲۶، آذر ۱۳۷۸ش۔
- قائمی، محمد، «ابوالفرج اصفہانی»، در مجلہ فرہنگ اصفہان، ش۳۱، سال ۱۳۳۹ش۔
- گلسرخی، ایرج، «کتاب الأغانی»، در مجلہ فرہنگ، شمارہ ۸، بہار ۱۳۷۰۔
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبداللہ، معجم الادبا، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۳م۔
باہرلے لنک
* مقالہ ابوالفرج اصفہانی، دائرہ المعارف بزرگ اسلامی
سانچہ:شیعہ مورخین