اوس و خزرج

اوس‌ و خزرج‌ دا نسب‌ یمن دے قبیلہ ازد تک پہنچدا اے تے ہجرت دے ابتدائی صدیاں دے مورخین تے نسب شناساں نے انہاں دو قبیلےآں دے نسب نو‏‏ں بنومازن‌ بن‌ ازد تک منتسب کيتے نيں۔^[۱]

ان دو قبیلےآں دا سردار عمروبن‌ عامر سی جو مُزَیقی دے نام تو‏ں مشہور سی تے حارثہ بن‌ ثعلبہ بن‌ عمروبن‌ عامر دے نسل تو‏ں سی ۔ ماں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دو قبیلےآں دا نسب‌ قیلہ‌ بنت‌ کاہل‌ تک پہنچدا اے جنہاں دا تعلق قبیلہ بنی‌ قضاعہ‌ تو‏ں سی ۔^[۲] اسی لئے اوس و خرزج اپنے آپ نو‏‏ں بنی‌ قیلہ‌ دے نام تو‏ں وی یاد کردے سن ۔^[۳]

اوس و خزرج حارثہ بن‌ ثعلبہ دے دو بیٹےآں دا نام سی، بعد وچ انہاں دو قبیلےآں نو‏‏ں وی اسی نام تو‏ں یاد کيتے جانے لگیا۔^[۴]اوس‌ اصل وچ "اوس‌ مناہ" دا مخفف اے جو زمانہ جاہلیت دے اک مشہور بت‌ دے نال انہاں د‏‏ی نسبت د‏‏ی طرف اشارہ کردا ا‏‏ے۔^[۵] خزرج‌ لغت وچ تیز ہويا یا نسیم‌ جنوب دے معنی وچ ا‏‏ے۔^[۶]

اوس‌ و خزرج‌ یثرب وچ اس وقت تو‏ں قیام پذیر سن جس وقت قوم ازد جزیرہ نمائے عرب دے مختلف مناطق تے آس پاس دے علاقےآں وچ پھیلے ہوئے سن ۔پرانے منابع وچ مشہور قول دے مطابق یمن دے ازدیاں وچو‏ں اک گروہ نے سیلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں "مأرب" نامی ڈیم دے متاثر ہونے دے بعد یثرب د‏‏ی طرف ہجرت کی^[۷] لیکن اس مہاجرت دے اصلی اسباب کیتا سن تے ایہ مہاجرت کداں واقع ہوئی؟ اس حوالے تو‏ں معاصر محققین وچ اتفاق رائ نئيں پایا جاندا۔^[۸] بعض احادیث تو‏ں اس گل دا عندیہ ملدا اے کہ اوس‌ و خزرج‌ مذکورہ ڈیم دے متأثر ہونے تو‏ں پہلے یثرب‌ د‏‏ی طرف مہاجرت‌ کيتے سن ۔^[۹]

محققین‌ کہندے نيں کہ یمن تو‏ں ازدیاں د‏‏ی ہجرت اک دفعہ واقع نئيں ہوئی سی۔^[۱۰] بلکہ اس دے بعد وی مختلف گروہاں نے جزیرہ نمائے العرب‌ تے اس دے قرب و جوار د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ شام‌ دے نزدیک غسانی‌ تے موجودہ عراق دے بعض علاقےآں وچ آل‌ منذر یا لخمیان‌ دے نام تو‏ں حکومتاں تشکیل‌ دتی جو اس وقت د‏‏ی دو سپر پتے یعنی‌ ایران‌ تے روم‌ دے ماتحت سن ۔

زادہ تر ایہ احتمال‌ دتا جاندا اے کہ مذکورہ حکومتاں دے قیام دے بعد ازدی اقوام من جملہ اوس و خزرج د‏‏ی دوسرے علاقےآں د‏‏ی طرف ہجرت‌ وچ شدت آگئی سی۔ بعض محققین‌ دے مطابق شاید اوس‌ و خزرج‌ نے دوسرے قبیلےآں د‏‏ی نسبت آخر وچ تے تقریبا چوتھ‏ی صدی عیسوی دے اواخر وچ ہجرت د‏‏ی سن۔^[۱۱] انہاں دو قبیلےآں نے یثرب‌ نو‏‏ں اپنی اقامت‌گاہ دے طور اُتے انتخاب کيتے جو کھیندی باڑی دے لحاظ تو‏ں زیادہ موزاں تصور کیتا جاندا سی ۔

جس زمانے وچ اوس و خزرج یثرب‌ پہنچنے تے اوتھے اُتے مستقر ہوئے اوتھ‏ے پہلے تو‏ں کچھ یہودی آباد سن تے سیاسی تے اقتصادی حوالے تو‏ں شہر دا کنٹرول انہاں دے ہتھ وچ سی ۔^[۱۲]

اوس‌ و خزرج‌ تے یہودیاں دے مابین ابتداء وچ باہمی مفاہمت خاص ک‏‏‏‏ے کھیندی باڑی وچ اک دوسرے دے نال تعاون اُتے مبنی روابط برقرار سن لیکن رفتہ رفتہ مہاجرین د‏‏ی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں شہر دا کنٹرول یہودیاں دے ہتھ تو‏ں جانے لگے۔ ممکن اے اسی دور تو‏ں انہاں دے درمیان مختلف گراوتھے ایجاد ہو گئے ہاں جو آخر کار انہاں دو قبیلےآں دا اک دوسرے تو‏ں جدا ہونے د‏‏ی نوبت آگئی ہوئے۔

یثرب اُتے اوس‌ و خزرج‌ دے مسلط ہونے دے بعد رفتہ رفتہ ایہ شہر وی غسانی تے لخمی حکومتاں دے ماتحت آگیا۔ جدو‏ں کہ اس تو‏ں پہلے یہودی ساسانی حکومت دے ماتحت سن تے انہاں نو‏‏ں خراج تے مالیات‌ دتا کردے سن تے درواقع یہودیاں نو‏‏ں یثرب د‏‏ی حکمرانی ساسانیاں دے مرہون منت ملی سی۔^[۱۳]

اک ہور حدیث دے مطابق اوس‌ و خزرج‌ جدو‏ں یہودی گورنر دے ظلم و زیادتیاں تو‏ں تنگ آگئے تو انہاں نے غسانیاں تو‏ں مدد طلب کيتے۔ اس اُتے بنی غسان تو‏ں مالک‌ بن‌ عجلان‌ انہاں د‏‏ی مدد دے لئی آئے اس دے بعد تو‏ں یثرب اُتے اوس و خزرج د‏‏ی حکمرانی شروع ہو گئی۔^[۱۴]

بہر حال‌ بنا بر دلائلی اوس‌ و خزرج‌ نے اپنے آپ نو‏‏ں غسانیاں - جو انہاں دے مانند قبیلہ ازد تو‏ں سن - دے نزدیک‌ کیتا۔^[۱۵] جے اس گل نو‏‏ں قبول ک‏‏‏‏ے لین کہ چھیويں صدی عیسوی دے اواسط تک - چنانچہ بعض محققین‌ نے ایہ گمان کيتے نيں^[۱۶] - ساسانی‌ حکومت دے کارندے یہودیاں دے توسط تو‏ں یثرب‌ اُتے مسلط سن، تو ایہ گل بعید نئيں اے کہ اوس‌ و خزرج‌ دے یثرب‌ آنے دے بعد غسانیاں دے لئی اوتھ‏ے تسلط پیدا کرنے دے امکانات فراہ‏م ہو گئے ہو تے اس گل کيتی بعض احادیث وی تائید کردیاں نيں۔^[۱۷]

جس وقت یثرب اُتے اوس‌ و خزرج‌ دا تسلط سی اوتھ‏ے دے انتظامی امور نو‏‏ں دے بارے وچ کوئی دقیق معلومات میسر نئيں جس د‏‏ی بنیادی دلیل وی شاید ایہ ہو کہ انہاں دو قبیلےآں دے آپس وچ ایسی اختلاف تے جنگ و خون ریزی شروع ہو گئی جو سالاں سال جاری رہی تے اس گل وچ کوئی شیک نئيں کہ اختلاف دے اس اگ نو‏‏ں بڑکانے وچ یہودیاں نے وی کوئی کسر باقی نئيں چھڈی ا‏‏ے۔^[۱۸]

چونکہ انہاں دو قبیلےآں د‏‏ی قدرت تقریباً مساوی سی اسی بنا اُتے انہاں وچو‏ں ہر اک مختلف قبائل دے نال مختلف قرارداداں دے ذریعے اک دوسرے اُتے فوقیت حاصل کرنے د‏‏ی کوشش وچ رہندے سن ۔ اس حوالے تو‏ں قبیلہ اوس نے بنی‌ قریظہ جدو‏ں کہ خزرجیاں نے بنی‌ نضیر^[۱۹] دے نال عہد و پیمان باندھے سن ۔

اوس و خزرج دے درمیان پیدا ہونے والے اس کشمکش د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دو قبیلےآں دے مختلف گروہاں دے درمیان نہ ختم ہونے والی جنگ تے خون ریزی شروع ہو گئی جس دا تذکرہ ایام‌ العرب‌ زمانہ جاہلیت، وچ ہويا اے تے انہاں وچو‏ں ہر اک دے لئی مخصوص نام دا ذکر ملدا اے لیکن انہاں واقعات تو‏ں مربوط روایات مختلف افسانےآں تو‏ں مخلوط نيں۔^[۲۰]

اوس و خزرج دے درمیان لڑی گئی پہلی جنگ "حرب‌ سُمیر"، وچ کامیابی اوس‌ نو‏‏ں ملی لیکن بعد دے جنگاں وچو‏ں اکثر وچ خزرجیاں نو‏‏ں برتری حاصل رہی ا‏‏ے۔^[۲۱]

اسی سلسلے د‏‏ی آخری جنگ "حرب‌ بُعاث‌" جو پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی ہجرت تو‏ں کچھ مدت پہلے واقع ہوئی سی، قبیلہ اوس اپنے رقیب اُتے برتری حاصل کرنے دے لئی مکہ‌ آئے تے قریش‌ دے نال عہد و پیمان بنھن د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی لیکن قریش د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏ں کوئی خاطر خواہ جواب نئيں دتا گیا سی ۔ انہی ایام وچ انہاں دے بعض افراد دا رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال ملاقاتاں ہوئیاں۔^[۲۲]

ظاہری طور اُتے ایسا معلوم ہُندا سی کہ قبیلہ خزرج عبداللہ‌ بن‌ اُبَی‌ ابن‌ سلول‌ - جو بعد وچ منافقین‌ وچو‏ں شمار ہويا^[۲۳] - دے سر فرمانروائی دا سہرا رکھنا چاہندے سن ۔^[۲۴]

پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی یثرب‌ ہجرت دے بعد اوس‌ و خزرج‌ نے اسلام‌ قبول ک‏ر ليا ایويں اسنو‏ں دے بعد انہاں نو‏ں "انصار" دے لقب تو‏ں یاد کیتا جانے لگیا تے اسی اُتے اوہ فخر وی کردے سن ۔^[۲۵] لیکن اس دے باوجود وی بعض مواقع اُتے انہاں دو قبیلےآں د‏‏ی پرانی دشمنی تے اک دوسرے اُتے سبقت لے جانے د‏‏ی خواہش انہاں نو‏ں اک دوسرے دے مد مقابل لے آندے چنانچہ بیعت عقبہ وچ پبغمبر اکرمؐ د‏‏ی بیعت وچ پہل کرنے دے لئی انہاں دونے دے درمیان اختلاف پیدا ہويا تے اسی اُتے اک دوسرے اُتے فخر و مباہات کرنے بیٹھ گئے۔

ان‌ دے درمیان اس طرح د‏‏ی اختلافات اسلام لیانے دے بعد وی مختلف مواقع اُتے نمایاں ہوئیاں نيں۔^[۲۶] البتہ‌ بظاہر ایسا معلوم ہُندا اے کہ اسلام لیانے دے بعد وی اکثریت خزرجیاں د‏‏ی سی چنانچہ صدر اسلام وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جنہاں 12 نقیباں نو‏‏ں انتخاب کیتا سی انہاں وچ صرف 3 افراد قبیلہ اوس دے سن باقی سب دے سب قبیلہ خزرج دے سن ۔^[۲۷] اسی طرح جنگ‌ بدر وچ وی خزرجیاں د‏‏ی تعداد اوس‌ تو‏ں زیادہ سی۔^[۲۸]

جنگ مریسیع‌ تے بنی‌ قریظہ ہور افک دے معاملے وچ وی انہاں دے آپس وچ اختلاف پیدا ہوگئے لیکن رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اختلاف دے اس اگ نو‏‏ں بھڑکنے تو‏ں روکیا۔^[۲۹] آنحضرت‌ؐ د‏‏ی رحلت دے بعد سقیفہ وچ ابوبکر تے انہاں دے حامیاں نے اوس‌ و خزرج‌ دے باہمی رقابت تے اختلاف تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے ابوبکر نو‏‏ں بعنوان خلیفہ انتخاب کیتا۔^[۳۰]

اوس‌ و خزرج‌ وچو‏ں ہر ایک‌ دے 5 بطن‌ سن ۔^[۳۱] ہر بطن کئی خانداناں تے گروہاں اُتے مشتمل سی ایتھ‏ے تک کہ اعراب دے دوسرے قبائل دے علاوہ خود ایہ لوگ 60 تو‏ں زیادہ مختلف گروہاں وچ منقسم سن ۔^[۳۲]

اوس‌ و خزرج‌ جنگ تے دلیری‌ وچ شہرت^[۳۳] رکھنے دے علاوہ شعر و شاعری وچ وی ایہ لوگ کسی تو‏ں کم نئيں سن اسی بنا اُتے انہاں دے اندر وڈے وڈے شعراء وی موجود سن ۔ قبیلہ اوس تو‏ں قیس‌ بن‌ خَطیم‌، جو "اوس‌ د‏‏ی بولی" تو‏ں مشہور سن تے ابوقیس‌ ابن‌ اسلت‌ مشہور شعراء گزرے نيں۔^[۳۴] تے خزرجیاں وچو‏ں حسان‌ بن‌ ثابت‌ - جو رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شان وچ مدح و سرائی وچ مشہور سن - تے کعب‌ بن‌ مالک‌ قابل ذکر نيں۔^[۳۵] اسی طرح رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعض نامی گرامی اصحاب وی انہی دو قبیلےآں تو‏ں تعلق رکھدے سن جس د‏‏ی بنا اُتے انہاں دو قبیلےآں دے لوگ بعد وچ انہی اعزازات اُتے اک دوسرے تو‏ں فخر و مباحات کردے سن ۔ اوس‌ دے اندر حنظلہ غسیل‌ الملائکہ، عاصم بن ثابت، سعد بن معاذ تے خزرج‌ دے سعد بن عبادہ، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، اُبَی‌ّ بن‌ کعب‌^[۳۶] نو‏‏ں آپ دے اصحاب وچ نمایاں مقام حاصل سن ۔

کہیا جاندا اے کہ قرآن مجید د‏‏ی بعض آیتاں خاص ک‏‏‏‏ے سورہ آل عمران د‏‏ی آیت نمبر 103 جو مؤمنین نو‏‏ں وحدت د‏‏ی دعوت تے اختلاف تو‏ں دوری اختیار کرنے د‏‏ی ترغیب دیندی اے، اوس‌ و خزرج‌ د‏‏ی شأن وچ نازل‌ ہوئی ا‏‏ے۔^[۳۷]

پرانے زمانے دے مؤلفین‌ تے مورخین‌ وچ ابوعبیدہ‌ معمر بن‌ مثنی‌، واقدی‌ (207 ہ.ق) تے علاّن‌ شعوبی‌ (اواخر 2ہ.ق) نے اوس‌ و خزرج‌ انہاں دے انساب‌، جنگاں تے ضرب الامثال وغیرہ دے بارے وچ کتاباں لکھی نيں۔^[۳۸]