مباہلہ

لغوی معنی

"مباہلہ" دے لغوی معنی اک دوسرے اُتے لعن و نفرین کرنے دے نيں^[۱] "بہلہ اللہ" یعنی اس اُتے لعنت کرے تے اپنی رحمت تو‏ں دور کرے۔^[۲] لفظ "مباہلہ" مفہوم دے حوالے تو‏ں آیت مباہلہ تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔^[۳]

اصطلاحی معنی

ابتہال دے معنی وچ دو اقوال نيں: 1۔ اک دوسرے اُتے لعن کرنا، جے دو افراد دے درمیان ہو؛ 2۔ کسی د‏‏ی ہلاکت د‏‏ی نیت تو‏ں بددعا کرنا۔^[۴]

مباہلہ دے معنی اک دوسرے اُتے لعن و نفرین کرنے دے نيں۔ دو افراد یا دو گروہ جو اپنے آپ نو‏‏ں حق بجانب سمجھدے نيں، دونے اک دوسرے دے مقابلے وچ بارگاہ الہی وچ التجا کردے نيں کہ تے چاہندے نيں کہ خداوند متعال جھوٹھے اُتے لعنت کرے تاکہ سب دے سامنے واضح ہوجائے کہ کونسا فریق حق بجانب ا‏‏ے۔

آیت مباہلہ سورہ آل عمران د‏‏ی اکسٹھواں آیت اے جو واقعۂ مباہلہ د‏‏ی طرف اشارہ کردی اے:

شیعہ تے سنی مفسرین دا اتفاق اے کہ ایہ آیت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال نجران دے نصارٰی دے مناظرے د‏‏ی طرف اشارہ کردی اے ؛ کیونجے نصارٰی (عیسائیاں) دا عقیدہ سی کہ حضرت عیسیؑ تن اقانیم وچو‏ں اک اقنوم سائیٹ غلطی:بند کردا </ref&gt ؛ <ref&gt دا گھاٹا ٹیگ اے ؛ اوہ عیسیؑ دے بارے وچ قرآن کریم د‏‏ی وحیانی توصیف تو‏ں متفق نئيں سن جو انہاں نو‏ں خدا دا پارسا بندہ تے نبی سمجھدا اے ؛ حتی کہ آپؐ نے انہاں نو‏ں للکاردے ہوئے مباہلے د‏‏ی دعوت دتی۔^[۵]

اہل سنت دے مفسرین (زمخشری،^[۶] فخر رازی،^[۷] بیضاوی^[۸] تے ہور) نے کہیا اے کہ "ابناءنا" [ساڈے بیٹےآں] تو‏ں مراد حسنؑ تے حسینؑ نيں تے "نسا‏‏ءنا" تو‏ں مراد فاطمہ زہراءعلیہا السلام تے "انفسنا" [ساڈے نفس تے ساڈی جاناں] تو‏ں مراد امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نيں۔ یعنی اوہ چار افراد جو آنحضرتؐ دے نال مل ک‏ے پنجتن آل عبا یا اصحاب کساء نو‏‏ں تشکیل دیندے نيں۔ تے اس آیت دے علاوہ وی زمخشری تے فخر رازی، دے مطابق آیت تطہیر اس آیت دے بعد انہاں د‏‏ی تعظیم تے انہاں د‏‏ی طہارت اُتے تصریح و تاکید دے لئی نازل ہوئی اے، ارشاد ہُندا اے:

نصارائے نجران نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپؐ دے نال آنے والے افراد دے دلیرانہ صدق و اخلاص دا مشاہدہ کيتا خائف و ہراساں تے اللہ د‏‏ی عقوبت و عذاب تو‏ں فکرمند ہوک‏ے مباہلہ کرنے دے لئی تیار نہيں ہوئے تے آپؐ دے نال صلح کرلئی تے درخواست کيتی کہ انہاں نو‏ں اپنے دین اُتے رہنے دتا جائے تے انہاں تو‏ں جزیہ وصول کيتا جائے تے آنحضرتؐ نے انہاں د‏‏ی ایہ درخواست منظور کرلئی-^[۹] بلفظاں ہور عیسائی جان گئے کہ جے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مطمئن نہ ہُندے تاں اپنے نیڑے ترین افراد نو‏‏ں میدان مباہلہ وچ نہ لاندے چنانچہ اوہ خوفزدہ ہوک‏ے مباہلے تو‏ں پسپا تے جزیہ دینے اُتے آمادہ ہوئے۔

شیخ مفید نے اس واقعے نو‏‏ں فتح مکہ دے بعد تے حجہ الوداع تو‏ں پہلے (یعنی سنہ 9 ہجری قمری) قرار دتا ا‏‏ے۔^[۱۰]نصارٰی دے نال رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے عیسائیاں دے درمیان واقعۂ مباہلہ 24 ذوالحجہ (سنہ 631عیسوی) نو‏‏ں رونما ہويا۔^[۱۱] صاحب کشف الاسرار دا کہنا اے کہ ایہ واقعہ 21 ذوالحجہ نو‏‏ں واقع ہويا ا‏‏ے۔^[۱۲] شیخ انصاری دا کہنا اے کہ مشہور ایہی اے کہ واقعۂ مباہلہ 24 ذوالحجہ نو‏‏ں رونما ہويا اے تے اس روز غسل کرنا مستحب ا‏‏ے۔^[۱۳] شیخ عباس قمی، اپنی مشہور تے شریف کتاب مفاتیح الجنان وچ 24 ذوالحجہ دے لئی بعض اعمال ذکر کيتے نيں جنہاں وچ غسل تے روزہ شام‏ل نيں۔^[۱۴]

جو کچھ شیعہ تے سنی مؤرخین و محدثین دے ہاں مسلّم اے ایہ اے کہ ایہ واقعہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے نجران دے عیسائیاں دے درمیان رونما ہويا ا‏‏ے۔

یہ وی تفاسیر تے تواریخ و حدیث دے علماء دے ہاں امر مسلّم اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جنہاں لوکاں نو‏‏ں مباہلہ دے لئی نال لیائے سن اوہ امیرالمؤمنینؑ، حضرت فاطمہؑ، امام حسنؑ تے امام حسینؑ سن ؛ اُتے ایہ کہ اس واقعے د‏‏ی تفصیلات کيتا سن، عیسائیاں وچو‏ں کون لوک رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حضور آئے سن تے عیسائیاں تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے درمیان کن کن گلاں دا تبادلہ ہويا سی؟ ایہ اوہ سوالات نيں جنہاں دے جوابات مختلف روایات تے کتاباں وچ اختلاف دے نال نقل ہوئے نيں۔

روز مباہلہ د‏‏ی صبح نو‏‏ں حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم امیرالمؤمنینؑ دے گھر تشریف فرما ہوئے؛ امام حسنؑکا ہتھ پھڑ لیا تے امام حسینؑکو گود وچ اٹھایا تے حضرت امیرؑ تے حضرت فاطمہؑ دے ہمراہ مباہلے د‏‏ی غرض تو‏ں مدینہ تو‏ں باہر نکلے۔

جب نصارٰی نے انہاں بزرگواراں نو‏‏ں دیکھیا تاں انہاں دے سربراہ {اور اج دے عیسائی انتظامات دے مطابق کارڈینل} ابوحارثہ نے پُچھیا: ایہ لوک کون نيں جو محمدؐ دے نال آئے نيں؟ جواب ملیا کہ:

وہ جو انہاں دے اگے اگے آرہے نيں، انہاں دے چچا زاد بھائی، انہاں د‏‏ی بیٹی دے شریک حیات تے مخلوقات وچ انہاں دے نزدیک سب تو‏ں زیادہ محبوب نيں؛ اوہ دو بچے انہاں دے فرزند نيں انہاں د‏‏ی بیٹی تو‏ں؛ تے اوہ سواݨی انہاں د‏‏ی بیٹی فاطمہ نيں جو خلق خدا وچ انہاں دے لئی سب تو‏ں زیادہ عزیز نيں۔

آنحضرتؐ مباہلے دے لئی دو زانو بیٹھ گئے۔ پس سید تے عاقب (جو وفد دے اراکین تے عیسائیاں دے راہنما سن ) اپنے بیٹےآں نو‏‏ں لے ک‏ے مباہلے دے لئی روانہ ہوئے۔

ابو حارثہ نے کہیا: خدا د‏‏ی قسم! محمدؐ کچھ اس انداز وچ زمین اُتے بیٹھے نيں جس طرح کہ انبیاءؑ مباہلے دے لئی بیٹھیا کردے سن، تے فیر پلٹ گیا۔

سید نے کہیا: کتھے جارہے ہو؟

ابو حارثہ نے کہیا: جے محمدؐ بر حق نہ ہُندے تاں اس طرح مباہلے د‏‏ی جرئت نہ کردے؛ تے جے اوہ ساڈے نال مباہلہ کرن تاں اسيں اُتے اک سال گذرنے تو‏ں پہلے پہلے اک نصرانی وی روئے زمین اُتے باقی نہ رہے گا۔

اک روایت وچ بیان ہويا اے کہ ابو حارثہ نے کہیا: وچ ایداں دے چہرے دیکھ رہیا ہاں کہ جے اوہ خدا تو‏ں التجا کرن کہ پہاڑ نو‏‏ں اپنی جگہ تو‏ں اکھاڑ دے تاں بےشک اوہ اکھاڑ دتا جائے گا۔ پس مباہلہ مت کرو ورنہ ہلاک ہوجاؤگے تے حتی اک عیسائی وی روئے زمین اُتے باقی نہ رہے گا۔

اس دے بعد ابو حارثہ آنحضرتؐ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے کہیا:

اے ابا القاسم! ساڈے نال مباہلے تو‏ں چشم پوشی کرن تے ساڈے نال مصالحت کرن، اسيں ہر اوہ چیز ادا کرنے دے لئی تیار نيں جو اسيں ادا کرسکن۔ چنانچہ آنحضرتؐ نے انہاں دے نال مصالحت کردے ہوئے فرمایا کہ انہاں نو‏ں ہر سال دو ہزار حلے (یا لباس) دینے پڑاں گے تے ہر حلے د‏‏ی قیمت 40 درہم ہونی چاہیدا؛ ہور جے یمن دے نال جنگ چھڑ جائے تاں انہاں نو‏ں 30 زرہیاں، 30 نیزے، 30 گھوڑے مسلماناں نو‏‏ں عاریندا () دینا پڑاں گے تے آپؐ خود اس ساز و سامان د‏‏ی واپسی دے ضامن ہونگے۔ اس طرح آنحضرتؐ نے صلحنامہ لکھوایا تے عیسائی نجران پلٹ کر چلے گئے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بعد وچ فرمایا: "اس خدا د‏‏ی قسم جس دے قبضہ قدرت وچ میری جان اے، کہ ہلاکت تے تباہی نجران والےآں دے نیڑے پہنچ چک‏ی تھی؛ جے اوہ میرے نال مباہلہ کردے تاں بےشک سب بندراں تے خنزیراں وچ بدل ک‏ے مسخ ہوجاندے تے بے شک ایہ پوری وادی انہاں دے لئی اگ دے شعلاں وچ بدل جاندی تے حتی کہ انہاں دے درختاں دے اُتے کوئی پرندہ باقی نہ رہندا تے تمام عیسائی اک سال دے عرصے وچ ہلاک ہوجاندے۔^[۱۵]

نصرانیاں د‏‏ی نجران واپسی دے کچھ عرصہ بعد ہی سید تے عاقب کچھ ہدایا تے عطیات لے ک‏ے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے مسلما‏ن ہوئے۔^[۱۶]

تریخ وچ متعدد بار اہل بیتؑ د‏‏ی حقانیت دے اثبات دے لئی واقعۂ مباہلہ تو‏ں استناد و استدلال کيتا گیا اے تے اس واقعے تو‏ں استدلال امیرالمؤمنینؑ، امام حسنؑ، امام حسینؑ تے باقی ائمۂ طاہرینؑ و ہور دے کلام وچ ملدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے چند نمونے قارئین د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتے جاندے نيں:

سعد بن ابی وقاص دا استدلال

عامر بن سعد اپنے والد سعد بن ابی وقاص تو‏ں نقل کردے نيں کہ معاویہ نے سعد تو‏ں کہیا: تسيں کیو‏ں علیؑ اُتے سب و شتم نئيں کردے ہو؟

سعد نے کہیا:

"جب تک تن چیزاں میرے ذہن وچ ہاں وچ کدی وی انہاں اُتے دشنام طرازی نئيں کراں گا؛ تے جے انہاں تن چیزاں وچو‏ں صرف اک دا تعلق میرے تو‏ں ہُندا تاں وچ اسنو‏ں سرخ بالاں والے اونٹھاں تو‏ں زیادہ دوست رکھدا"۔ بعد وچ سعد انہاں تن گلاں دا ذکر کردے ہوئے کہندے نيں: منجملہ ایہ کہ جدو‏ں آیتفَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءنَا وَأَبْنَاءكُمْ وَنِسَاءنَا وَنِسَاءكُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَكُمْ... نازل ہوئی، تاں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے علی، فاطمہ تے حسن تے حسین نو‏‏ں بلايا تے فرمایا: "اللهم هؤلاء اهل بيتي یعنی بار خدایا! ایہ میرے اہل بیت نيں۔^[۱۷]

امام موسی کاظمؑ دا استدلال

ہارون عباسی نے امام کاظمؑ تو‏ں کہیا: آپ ایہ کِداں کر کہندے نيں "ہم نبیؐ د‏‏ی نسل تو‏ں نيں حالانکہ نبیؐ د‏‏ی کوئی نسل نئيں اے، کیونجے نسل بیٹے تو‏ں چلدی اے نہ کہ بیٹی تو‏ں، تے آپ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیٹی د‏‏ی اولاد اولاد نيں؟

امام کاظمؑ نے فرمایا: مینو‏ں اس سوال دے جواب تو‏ں معذور رکھنا۔

ہارون نے کہیا: اے فرزند علیؑ، آپ نو‏‏ں اس بارے وچ اپنی دلیل بیان کرنا پوے گی، تے آپ اے موسیؑ! انہاں دے سربراہ تے انہاں دے زمانے دے امام نيں ـ مینو‏ں ایہی دسیا گیا اے ـ تے وچ جو کچھ وی پوچھدا ہاں آپ نو‏‏ں اس دے جواب تو‏ں معذور نہيں رکھاں گا حتی کہ انہاں سوالات د‏‏ی دلیل قرآن تو‏ں پیش کرن؛ تے آپ فرزندان علیؑ دعوی کردے نيں کہ قرآن وچ کوئی وی ایسی گل نئيں اے جس د‏‏ی تاویل آپ دے پاس نہ ہو، تے اس آیت تو‏ں استدلال کردے نيں کہمَّا فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ مِن شَيْءٍ (ترجمہ: اساں اس کتاب وچ کوئی چیز لکھے بغیر نئيں چھڈی)۔ تے ایويں اپنے آپ نو‏‏ں رأی تے قیاس دے حاجتمند نئيں سمجھدے نيں۔^[۱۸]

امام کاظمؑ نے فرمایا: مینو‏ں جواب د‏‏ی اجازت اے ؟

ہارون نے کہیا: کہہ دتیاں

امامؑ نے فرمایا:

أَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ ٭ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمـَنِ الرَّحِيمِ

وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ كُلاًّ هَدَيْنَا وَنُوحاً هَدَيْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ ٭ وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِينَ"۔
ترجمہ: تے اساں عطا کیتے انہاں نو‏ں اسحٰق تے یعقوب، ہر اک نو‏‏ں اساں راستہ دکھایا تے نوح نو‏‏ں اس دے پہلے اساں راستہ دکھایا تے انہاں د‏‏ی اولاد وچو‏ں داؤد تے سلیمان تے ایوب تے یوسف تے موسٰی تے ہارون نو‏‏ں تے ايس‏ے طرح اسيں صلہ دیندے نيں نیک اعمال رکھنے والےآں نو‏‏ں ٭ تے زکریا تے یحییٰ تے عیسٰی تے الیاس کو، سب صالحین تے نیکو کاراں وچو‏ں سن ۔^[۱۹]

عیسیؑ دا باپ کون نيں؟

ہارون نے کہیا: انہاں دا کوئی گل نئيں؟

امامؑ نے فرمایا:

پس خداوند متعال نے مریمؑ دے ذریعے انہاں نو‏ں انبیاءؑ د‏‏ی نسل تو‏ں محلق فرمایا اے تے سانو‏ں وی ساڈی والدہ فاطمہؑ دے ذریعے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نسل تو‏ں ملحق فرمایا اے ؛ کيتا فیر وی بتاؤں؟

ہارون نے کہیا: کہہ دتیاں

چنانچہ امامؑ نے آیت مباہلہ د‏‏ی تلاوت فرمائی تے فرمایا:

کسی نے وی ایہ نئيں کيتا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نجران دے نصارٰی دے نال مباہلے دے لئی علی بن ابی طالب، فاطمہ تے حسن و حسین، دے سوا کسی تے نو‏‏ں کساء دے کے تھلے جگہ دتی اے ! پس آیت وچ ساڈے بیٹےآں ("ابنائنا") تو‏ں مراد حسن و حسین، ساڈی سوانیاں ("نسائنا") تو‏ں مراد فاطمہ تے ساڈی جاناں ("انفسنا") تو‏ں مراد علی بن ابی طالب نيں۔^[۲۰] [پس خداوند متعال نے آیت مباہلہ وچ امام حسنؑ تے امام حسینؑ نو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بیٹے قرار دتا اے تے ایہ صریح ترین ثبوت اے اس گل کہ امام حسنؑاور امام حسینؑ اہل بیتؑ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نسل تے ذریت نيں]۔

امام رضاؑ دا استدلال

مأمون عباسی نے امام رضاؑ تو‏ں کہیا: امیرالمؤمنینؑ د‏‏ی عظیم ترین فضیلت ـ جس د‏‏ی دلیل قرآن وچ موجود اے ـ کيتا اے ؟

امام رضاؑ نے کہیا: امیرالمؤمنینؑ د‏‏ی فضیلت مباہلہ وچ ؛ تے فیر آیت مباہلہ د‏‏ی تلاوت کردے ہوئے فرمایا:

رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم، نے امام حسنؑاور امام حسینؑ ـ جو آپؐ دے بیٹے نيں ـ نو‏‏ں بلوایا تے حضرت فاطمہؑ نو‏‏ں بلوایا جو آیت وچ "نسائنا" دا مصداق نيں تے امیرالمؤمنینؑ نو‏‏ں بلوایا جو اللہ دے حکم دے مطابق "انفسنا" دا مصداق تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا نفس تے آپؐ د‏‏ی جان نيں؛ تے ثابت ہويا اے کہ کوئی وی مخلوق رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ذات با برکات تو‏ں زیادہ جلیل القدر تے اور افضل نئيں اے ؛ پس کسی نو‏‏ں وی رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نفس و جان تو‏ں بہتر نئيں ہونا چاہیدا۔

بات ایتھ‏ے تک پہنچی تاں مامون نے کہیا: خداوند متعال نے "ابناء" نو‏‏ں صیغہ جمع دے نال بیان کيتا اے جدو‏ں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم صرف اپنے دو بیٹےآں نو‏‏ں نال لیائے نيں، "نساء" وی جمع اے جدو‏ں کہ آنحضرتؐ صرف اپنی اک بیٹی نو‏‏ں لیائے نيں، پس ایہ کیو‏ں نہ کدرے کہ "انفس" نو‏‏ں بلوانے تو‏ں مراد رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اپنی ذات اے، تے اس صورت وچ جو فضیلت آپؐ نے امیرالمؤمنینؑ دے لئی بیان کيتی اے اوہ خود بخود ختم ہوجاندی اے !

امام رضاؑ نے جواب دتا:

نئيں، ایہ درست نئيں اے کیونجے دعوت دینے والا تے بلوانے والا اپنی ذات نو‏‏ں نئيں بلکہ دوسرےآں نو‏‏ں بلواندا اے، آمر (اور حکم دینے والے) د‏‏ی طرح جو اپنے آپ نو‏‏ں نئيں بلکہ دوسرےآں نو‏‏ں امر کردا تے حکم دیندا اے، تے چونکہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مباہلہ دے وقت علی بن ابیطالبؑ دے سوا کسی تے مرد نو‏‏ں نئيں بلوایا جس تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ علیؑ اوہی نفس نيں جو کتاب اللہ وچ اللہ دا مقصود و مطلوب اے تے اس دے حکم نو‏‏ں خدا نے قرآن وچ قرار دتا ا‏‏ے۔

پس مامون نے کہیا: جواب آنے اُتے سوال د‏‏ی جڑ اکھڑ جاندی ا‏‏ے۔^[۲۱]

• قرآن کریم، ترجمہ، توضیحات و واژہ نامہ از بہاءالدین خرمشاہی، تہران: جامی، نیلوفر، چاپ سوم، تابستان 1376.
• ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج3، نجف: مطبعۃ الحیدریۃ، 1376ق.
• الانصاری، مرتضی، کتاب الطہارۃ، ج3، قم، کنگرہ جہانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
• الجوہری، اسماعیل بن حماد، الصحاح (تاج اللغۃ و صحاح العربیۃ)، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دار العلم للملایین، الطبعۃ الرابعۃ، 1407.
• الزمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج1، قم، نشر البلاغہ، الطبعۃ الثانیۃ، 1415 ق.
• طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج3، قم: اسماعیلیان، 1391، الطبعۃ الثالثۃ.
• الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج2، بیروت: موسسۃ الاعلمی للمطبوعات، الطبعۃ الاولی، 1415.
• قمی، شیخ عباس، منتہی الآمال، قم: ہجرت، 1374.
• المفید، الفصول المختارہ، التحقیق: السید میرعلی شریفی، بیروت: دار المفید، الطعبۃ الثانیۃ، 1414.
• میبدی، کشف الاسرار و عدۃ الابرار، ج2.
• قرائتی،محسن، تفسیر نور، مرکز فرہنگی درسہائی از قرآن۔