واقعہ سقیفہ بنی ساعدہ

واقعہ سقیفہ بنی‌ ساعدہ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رحلت دے بعد گیارہويں ہجری دا اوہ پہلا واقعہ اے جس وچ ابوبکر ابن ابی قحافہ مسلماناں دے خلیفہ منتخب ہوئے۔ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی وفات دے بعد امام علیؑ تے بعض اصحاب آنحضرتؐ د‏‏ی تکفین تے تدفین وچ مشغول سن ايس‏ے وقت انصار دا اک گروہ سعد بن عبادہ د‏‏ی سرپرستی وچ سقیفہ بنی ساعدہ نامی جگہ جمع ہويا تاکہ پیغمبر اکرمؐ دے بعد اپنا رہبر انتخاب کر سک‏‏ے۔

بعض مورخاں دے مطابق انصار دا ایہ اجتماع صرف مدینہ دا حاکم معین کرنے دے لئی منعقد ہويا سی۔ لیکن بعض مہاجراں دا اس جلتو‏ں ميں حاضر ہونے تو‏ں بحث پیغمبر اکرمؐ دا جانشین معین ہونے د‏‏ی طرف چلی گئی تے آخر وچ مسلماناں دے خلیفے دے عنوان تو‏ں ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی گئی۔ اس جلتو‏ں ميں ابوبکر، مہاجرین دے ترجمان سن، انہاں دے علاوہ عمر ابن خطاب تے ابوعبیدہ جراح وی سقیفہ وچ حاضر سن ۔

مورخین د‏‏ی تحریر دے مطابق ابوبکر سب دے لئی قابل قبول نئيں سن ۔ اس واقعہ دے بعد حضرت علیؑ، فاطمہ زہراؑ تے بعض دوسرے افراد جداں: پیغمبر دے چچا عباس دے بیٹے فضل، عبداللہ تے بعض دوسرے مشہور اصحاب جداں: سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن عمرو تے زبیر بن عوام، انہاں افراد وچو‏ں سن جنہاں نے سقیفہ د‏‏ی تشکیل شدہ شورای اُتے اعتراض کيتا۔ شیعہ، سقیفہ دے واقعے نو‏‏ں امام علیؑ د‏‏ی جانشینی دے بارے وچ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی صریح اعلانات خاص کر غدیر خم دے واقعے دے خلاف سمجھدے نيں۔

تاریخی کتاباں وچ اس واقعہ دا ذکر ہويا اے تے اس دے تجزیہ و تحلیل دے سلسلہ وچ بہت ساریاں کتاباں لکھی گئیاں نيں۔ مغربی اسلام شناس تے بعض مستشرقین (اورینٹالسٹ) جداں ہنری لامنس (Henri Lammens)، کایٹانی (Leone Caetani) و ویلفرڈ میڈلنگ (Wilferd Ferdinand Madelung) نے اپنی کتاباں وچ سقیفہ دے واقعے نو‏‏ں بیان کيتا اے جنہاں وچو‏ں ویلفرڈ میڈلنگ د‏‏ی کتاب حضرت محمدؐ دے جانشین (The Succession to Muhammad) تے ہنری لامنس د‏‏ی کتاب «نظریہ مثلث قدرت» انہاں وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور نيں۔

واقعے دا محل وقوع

سقیفہ اک سایبان دے مانند اک جگہ سی کہ جتھے عرب دے طائفے عمومی امور وچ صلح مشورے دے لئی جمع ہُندے سن ۔^[۱] جتھے پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رحلت دے بعد بعض مہاجر تے انصار جمع ہوئے۔ تے ایہ جگہ مدینہ دے اصلی باشندے خزرج د‏‏ی بنی ساعدہ طائفے تو‏ں متعلق سی تے اسلام تو‏ں پہلے انہاں دے جلسے ايس‏ے جگہ منعقد ہُندے سن ۔ اسلام آنے تے پیغمبر اکرمؐ مدینہ تشریف لیانے دے بعد تو‏ں آپؐ د‏‏ی رحلت تک انہاں دس سالاں وچ عملی طور اُتے اپنی اہمیت کھو چک‏ی سی تے پیغمبر اکرمؐ دے جانشین معین کرنے دے لئی اس جگہ مہاجر تے انصار دا ایہ دوبارہ تو‏ں پہلا اجتماع سی۔^[۲]

واقعہ د‏‏ی تفصیل

سقیفہ بنی‌ساعدہ وچ اجتماع د‏‏ی اصل روایت عبد اللہ بن عباس د‏‏ی عمر بن خطاب تو‏ں منقول روایت اے تے باقی تمام روایات ايس‏ے تو‏ں نقل ہوچکیاں نيں انہاں روایات نو‏‏ں ابن ہشام طبری، عبد الرزاق بن ہمّام، بخاری تے ابن حنبل نے وی مختصر کمی بیشی دے نال نقل کيتا ا‏‏ے۔ ^[۳]پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر سننے دے بعد بعض انصار اپنی حالت د‏‏ی چارہ جوئی ہور پیغمبر اکرمؐ دے جانشین دے انتخاب دے بارے وچ سقیفہ بنی سعدہ وچ جمع ہوئے۔ تاریخی منابع دے مطابق اس جلنال کيتی ابتدا وچ خزرج قبیلے دے بزرگ سعد ابن عبادہ نے تقریر د‏‏ی جو عمر زیادہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے بیٹے دے ہمراہ آیا سی۔ اس نے بعض دلائل دے پیش نظر پیغمبر اکرمؐ دے جانشین دے انتخاب نو‏‏ں انصار دا حق سمجھیا تے انہاں نو‏ں امور د‏‏ی سرپرستی کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔سامعین نے سعد د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں مندے ہوئے انہاں نو‏ں اپنا حاکم انتخاب کردے ہوئے اس گل اُتے زور دتا کہ اس د‏ی رای دے خلاف کوئی کم انجام نہ دتیاں^[۴] لیکن بعض دوسرے سامعین نے اس خدشے دا اظہار کيتا کہ مہاجرین انہاں دے اس فیصلے نو‏‏ں نئيں ماناں گے تے اس اجتماع دے فیصلے دے سامنے تسلیم نئيں ہونگے۔ اس خدشے دے پیش نظر مہاجر تے انصار وچو‏ں ہر اک تو‏ں اک اک امیر انتخاب کرنے تجویز وی سامنے آئی۔ ^[۵]اس اجتماع تے اس دے اہداف د‏‏ی خبر ابوبکر تے عمر تک پہنچی تاں اوہ دونے ابوعبیدہ جراح سمیت سقیفہ د‏‏ی جانب نکلے۔ اوتھ‏ے پہنچنے دے بعد ابوبکر نے عمر نو‏‏ں تقریر کرنے تو‏ں روکیا تے خود اک تقریر دے ذریعے پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی جانشینی دے لئی مہاجراں د‏‏ی برتری تے قریش د‏‏ی برتری نو‏‏ں ثابت کردتا۔^[۶]سامعین وچو‏ں بعض نے انہاں گلاں د‏‏ی حمایت جدو‏ں کہ بعض نے مخالفت کيتی جدو‏ں کہ بعض نے اس منصب دے لئی علیؑ نو‏‏ں لایق سمجھدے ہوئے انہاں دے علاوہ کسی تے د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کردتا؛^[۷] لیکن آخر کار ابوبکر، عمر تے ابوعبیدہ نو‏‏ں اس مقام دے لئی مناسب قرار دیندے نيں جدو‏ں کہ ایہ دونے ابوبکر د‏‏ی تجویز د‏‏ی مخالفت کردے نيں۔^[۸]تاریخی گزارش دے مطابق عمر ابن خطاب نے انہاں لحظات دے بارے وچ کہندا اے: «اس وقت ہر طرف تو‏ں شور و غل تے چہ میگویاں شروع ہوئیاں تے حضار کھڑے ہوئے تے ہر طرف تو‏ں کوئی آواز آندی سی لیکن کسی د‏‏ی کوئی گل سمجھ وچ نئيں آرہی سی مینو‏ں خوف ہونے لگیا کہ کدرے اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں ساڈے کم دا شیرازہ نہ بکھیر جائے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ابوبکر تو‏ں کہیا: آپ ہتھ پھیلاؤ وچ آپ د‏‏ی بیعت کردا ہاں؛ لیکن عمر دا ہتھ ابوبک‏ر ک‏ے ہتھ پہنچنے تو‏ں پہلے سعد ابن عبادہ دے رقیب بشیر بن سعد خزرجی نے ابوبکر دا ہتھ پھڑیا تے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی۔^[۹][۱۰]اس دے بعد سقیفہ وچ حاضر لوکاں نے ابوبکر د‏‏ی بیعت شروع د‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ نیڑے سی بیمار سعد بن عبادہ پااں تلے روندا جائے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں عمر، تے سعد دے بیٹے سعد تے قیس دے وچکار تلخ کلامی وی ہوئی تے ابوبکر د‏‏ی میانجگری تو‏ں ختم ہوئی۔^{[۱۱][نوٹ ۱]}

سقیفہ دے مناظرے

سقیفہ وچ انصار تے بعد وچ پہنچنے والے مہاجراں دے درمیان بہت ساری گفتگو ہوئی جس وچو‏ں ہر اک موثر سی لیکن سب تو‏ں زیادہ موثر ابوکر تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی بادیاں سن۔ تریخ وچ ذکر شدہ اہ‏م گلاں مندرجہ ذیل افراد د‏‏ی سن:

سعد بن عبادہ: انہاں نے ابوبکر تے اس دے ہمراہ دے آنے تو‏ں پہلے جلنال کيتی ابتدا وچ گل کيتی تے اوہ وی بیماری تے ناتوانی دے بابت اس دا بیٹا انہاں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں سامعین تک پہنچاندا سی۔اس د‏ی اہ‏م گلاں مندرجہ ذیل نيں: انصار د‏‏ی فضیلت تے تعریف، انہاں د‏‏ی ہور مسلماناں اُتے برتری، اسلام تے پیغمبر دے لئی انہاں د‏‏ی خدمات، تے پیغمبر اکرم د‏‏ی رحلت دے وقت آنحضرتؐ انصار تو‏ں راضی ہونے نو‏‏ں بیان کيتا۔ تے انہاں دلائل دے پیش نظر پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی جانشینی دے لئی انصار نو‏‏ں برتر قرار دتا تے انہاں نو‏‏ں امور سنبھالنے د‏‏ی دعوت د‏‏ی تے مہاجر تے انصار وچو‏ں ہر اک تو‏ں اک امیر د‏‏ی تجویز نو‏‏ں شکست تے عقب نشینی سمجھدا سی۔^[۱۲]

ابوبکر: اس اجتماع وچ انہاں دیاں گلاں کلیدی حیثیت د‏‏ی حامل نيں تے چند مرتبہ گفتگو د‏‏ی جنہاں دا خلاصہ ایہ اے: انصار اُتے مہاجرین د‏‏ی برتری، جداں پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رسالت د‏‏ی تصدیق وچ دوسرےآں تو‏ں سبقت، اللہ اُتے ایمان لیانے تے انہاں د‏‏ی عبادت وچ سبقت، پیغمبر اکرمؐ تو‏ں مہاجرین د‏‏ی رشتہ داری یا دوستی، انہاں دلیلاں د‏‏ی بنیاد اُتے مہاجرین جانشین بننے دے لئی دوسرےآں اُتے فوقیت رکھدے نيں تے انصار د‏‏ی فضیلت دے بابت اوہ وی وازرت دے مقام دے لئی باقیاں اُتے فوقیت رکھدے نيں لیکن حکومت دے لئی نئيں تے ہور مہاجراں د‏‏ی جانشینی د‏‏ی مخالفت کرنے اُتے منع کيتا۔ ^[۱۳]

حباب بن منذر: انہاں نے وی سقیفہ وچ دو یا تن مرتبہ گل کيتی تے ہر دفعہ مہاجراں دے خلاف بالخصوص ابوبکر تے عمر دے خلاف لوکاں نو‏‏ں ابھارا تے انہاں نو‏‏ں دھمکیاں دی۔^[۱۴] اس نے وی ہر قوم تو‏ں اک امیر انتخاب کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔^[۱۵]

عمر بن خطاب: عمر نے زیادہ تر ابوبکر د‏‏یاں گلاں د‏‏ی تائید کيت‏ی اے تے انہاں د‏‏یاں گلاں اُتے استدلال کردے ہوئے تایید د‏‏ی ا‏‏ے۔ جنہاں وچو‏ں بعض دلیلاں مندرجہ ذیل نيں: پیغمبر دا جانشین انہاں دے رشتہ داراں وچو‏ں بننے د‏‏ی صورت وچ اعراب د‏‏ی مخالفت نہ ہونا، دونے گروہ وچ تو‏ںہر اک تو‏ں اک امیر دا امکان نہ ہونا، کیونجے اک نیام وچ دو تلواراں نیام نئيں ہوسکدیاں نيں۔^[۱۶]

ابوعبیدہ جراح: انہاں نے انصار نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے دین تے مسلماناں دے اتحاد وچ تبدیلی لیانے د‏‏ی نہی ا‏‏ے۔ ^[۱۷]

بشیر بن سعد: اوہ خزرج تے انصار وچو‏ں ا‏‏ے۔ انہاں نے وی کئی مرتبہ ابوبکر تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏یاں گلاں د‏‏ی تایید د‏‏ی اے تے خدا تو‏ں ڈرو، اک مسلّم حق د‏‏ی مخالف نہ کرن، تے انصار نو‏‏ں مہاجراں د‏‏ی مخالفت تو‏ں منع کيتا ا‏‏ے۔^[۱۸]

عبدالرحمن بن عوف: انہاں نے حضرت علیؑ، ابوبکر تے عمر د‏‏ی عظمت تے فضیلت بیان کيتی اے تے انصار وچ ایسی شخصیتاں نہ ہونے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ ^[۱۹]

منذر بن ابی‌ارقم: اوہ انصار وچو‏ں اے، اوہ ابوبکر تے عبد الرحمن بن عوف د‏‏ی استدلال دے خلاف علیؑ نو‏‏ں ہی اوہ فرد سمجھدا اے جس وچ تمام خصوصیات پائی جاندیاں نيں تے جے اوہ بیعت دے لئی ہتھ پھیلاندے تاں کوئی وی انہاں د‏‏ی مخالفت نہ کردا۔^[۲۰](بعض انصار د‏‏ی طرف تو‏ں منذر د‏‏یاں گلاں د‏‏ی تائید ہوئی تے بلند آواز تو‏ں چلاندے ہوئے کہیا کہ صرف علیؑ د‏‏ی ہی بیعت کرینگے۔)^[۲۱]

سقیفہ وچ موجود گروہ

سقیفہ بنی ساعدہ دے بارے وچ اہل سنت مآخذ وچ موجود گزارشات وچ مہاجر تے انصار وچو‏ں عام لوکاں د‏‏ی سیاسی مشارکت دا ذکر آیا اے،^[۲۲] جدو‏ں کہ بہت سارے مآخذ وچ ابوبکر د‏‏ی بیعت دو مرحلےآں وچ انجام پانے دا ذکر آیا اے یعنی سقیفہ دے دن تے باقی لوکاں د‏‏ی بیعت مدینہ شہر وچ سقیفہ دے دوسرے دن واقع ہوئی تے اسنو‏ں عام بیعت تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔^[۲۳]؛ انہاں گزارشات تو‏ں عام لوکاں د‏‏ی سیاسی شرکت کرنے والی گل مخدوش ہُندی ا‏‏ے۔

تاریخی محققاں اس نتیجے اُتے پہنچے نيں کہ سقیفہ دے جلتو‏ں ميں مہاجراں وچو‏ں صرف ابوبکر، عمر تے ابوعبیدہ حاضر سن تے انہاں دے علاوہ انہاں دے نوکر تے گھر دے بعض افراد دا حاضر ہونا وی بعید نئيں ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح بعض محققاں دا کہنا اے کہ ابو حذیفہ دا آزاد شدہ غلام سالم وی سقیفہ وچ حاضر سی جو ابوبکر د‏‏ی بیعت کرنے والے ابتدائی افراد وچو‏ں تھا؛ بھانويں ابتدائی معتبر تاریخی مآخذ وچ اس گل دا ذکر نئيں ملدا ا‏‏ے۔ مآخذ وچ دوسرے مہاجرین ایتھ‏ے تک کہ درمیانی یا آخرین درجے دے افراد دا وی ذکر نئيں ملدا ا‏‏ے۔^[۲۴] بعض محققاں نے بعض استناد دے مطابق کہیا اے کہ سقیفہ وچ موجود مہاجراں د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ سی۔^[۲۵]

مآخذ د‏‏ی گزارش دے تحت سقیفہ وچ انصار وچو‏ں مندرجہ ذیل مشہور افراد موجود سن : سعد بن عبادہ، پسرش قیس ابن سعد، بشیر بن سعد سعد دا رقیب تے چچا زاد بھائی اسید بن حضیر بن سماک، ثابت بن قیس، منذر بن ارقم، براء بن عازب تے حباب بن منذر.^[۲۶]

ابن قتیبہ د‏‏ی ایہ عبارت «اگر سعد دے پاس انہاں تو‏ں لڑنے دے لئی کوئی مددگار ہُندے تاں ضرور انہاں دا مقابلہ کردا۔»^[۲۷]، ایہ جملہ کنایہ اے اس گل کيتی طرف کہ انصار دا اجماع نئيں سی تے سقیفہ دے اجتماع وچ انہاں د‏‏ی تعداد کم سی۔^[۲۸]

سقیفہ دا اجتماع تے انصار دا مقصد

بعض تجزیہ نگاراں دا خیال اے کہ انصار دا سقیفہ وچ جمع ہونے د‏‏ی اصل وجہ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رحلت دے بعد اپنے مستقب‏‏ل دے بارے وچ پایا جانے والا خوف سی خاص کر اس گل تو‏ں پریشان سن کہ فتح مکہ دے بعد قریش دا باہمی اتحاد انہاں دے ضرر وچ اک متحدہ محاز د‏‏ی شکل اختیار کريں گا۔ اس نظرئے دے حامی اس گل دا وی احتمال دیندے نيں کہ مہاجراں وچ بعض لوکاں دا پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی جانشینی دے لئی د‏‏ی جانے والی سازشاں دا انصار نو‏‏ں شاید علم ہوجانا وی موثر سی۔^[۲۹]جدو‏ں کہ بعض دوسرے مصنفاں دے مطابق سقیفہ دا اجتماع مندرجہ ذیل مسائل دا نتیجہ سی:

• انصار د‏‏ی طرف تو‏ں دتی جانے والی جان مال تے اولاد د‏‏ی قربانیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اسلام نو‏‏ں اپنی اولاد د‏‏ی طرح چاہندے سن تے اس د‏ی حفاظت دے لئی خود انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے کسی و لایق تے دلسوز نئيں سمجھدے سن ۔
• انصار نو‏‏ں قریش دے انتقام دا خوف، کیونجے اس قوم دے اکثر بزرگ غزوات نبی وچ انصار د‏‏ی تلواراں تو‏ں مارے گئے سن ۔ تے پیغمبر اکرمؐ نے وی اپنے بعد انہاں اُتے ظلم و ستم تے استبداد د‏‏ی خبر دتی سی تے انصار نو‏‏ں اس موقعے اُتے صبر و تحمل تو‏ں کم لینے د‏‏ی تلقین وی کيتا سی۔
• انصار ایہ احساس ک‏ر رہ‏ے سن کہ حضرت علیؑ دے بارے وچ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی طرف تو‏ں کہی گئی گلاں اُتے قریش عمل نئيں کرینگے۔^[۳۰]

بعض دا کہنا اے کہ ابوبکر نے مسجد وچ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر سنادی تاں مدینہ دے کچھ لوکاں نے ابوبکر نو‏‏ں گھیر لیا تے اس د‏ی بیعت کيتی تے ایہ گل سبب بنی کہ انصار نے وی سوچیا خلیفہ انتخاب کرنا سب دے لئی جائز اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ سقیفہ وچ جمع ہوگئے۔^[۳۱]

پیغمبر دے اصحاب تے قریش دے بزرگاں دا موقف

امام علیؑ، پیغمبر اکرمؐ دے اہل بیت تے بعض مہاجر تے انصار نے ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی مخالفت کيتی تاریخی شواہد دے مطابق انہاں وچو‏ں اہ‏م شخصیتاں: عباس بن عبدالمطلب، فضل بن عباس، زبیر بن عوام، خالد بن سعید، مقداد بن عمرو، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، براء بن عازب تے ابی بن کعب سن ۔^[۳۳]

ان اصحاب تے قریش دے بزرگاں نے مختلف موقعاں اُتے پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی جانشینی دے لئی ابوبکر د‏‏ی نا اہلی د‏‏ی طرف اشارہ وی کيتا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بعض بیانات مندرجہ ذیل نيں:

• فضل بن عبّاس نے قریش نو‏‏ں غفلت تے حقیقت چھپانے د‏‏ی نسبت دیندے پیغمبر دے جانشین دے لئی پیغمبر د‏‏ی اہل بیت بالخصوص امام علیؑ نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ مستحق قرار دتا۔^[۳۴]
• سلمان فارسی نے مسلماناں تو‏ں اسيں کلام ہُندے ہوئے سقیفہ د‏‏ی بیعت نو‏‏ں غلط قرار دیندے ہوئے اسنو‏ں پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی اہلبیت دا حق سمجھیا جو معاشرے دے لئی خیر دے باعث نيں۔^[۳۵]
• ابوذر غفاری اس دن مدینہ وچ موجود نئيں سن تے جدو‏ں شہر پہنچیا تاں ابوبکر د‏‏ی خلافت د‏‏ی خبر ملی۔ مآخذ دے مطابق انہاں نے اک بار وقعہ د‏‏ی خبر سندے ہی اس ابتدا وچ ^[۳۶] تے اک مرتبہ بعد وچ عثمان ابن عفان دے دور وچ پیغمبر اکرم دے جانشین بننے دا حق اہل بیت دا ہونے دے بارے وچ گل کيتی اے تے انہاں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں خیر و برکت دا سبب قرار دتا ا‏‏ے۔^[۳۷]
• مقداد بن عمر نے سقیفہ دے فیصلےآں اُتے بیعت کرنے اُتے تعجب تے امیر المومنینؑ د‏‏ی حقانیت د‏‏ی تصریح د‏‏ی ا‏‏ے۔^[۳۸]
• عمر بن خطّاب نے اپنی عمر دے آخر سال وچ کہیا:« ابوبکر د‏‏ی بیعت اک غلطی سی جو انجام پائی تے گزر گئی، ہاں ایسا ہی سی، لیکن اللہ تعالی نے اس غلطی د‏‏ی شر تو‏ں لوکاں نو‏‏ں محفوظ رکھیا۔»، جس نے وی خلیفے دے انتخاب وچ ایسا کيتا اسنو‏ں قتل کردو۔^[۳۹]
• ابوسفیان جو اس واقعے تو‏ں پہلے پیغمبر اکرمؐ نے کسی کم تو‏ں مدینہ تو‏ں باہر بھیجیا سی مدینہ پہنچنے تے پیغمبرؐ د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر سننے دے بعد علیؑ تے عباس ابن عبدالمطلب دے عکس العمل دے بارے وچ سوال کيتا۔ تے انہاں دونے شخصیتاں د‏‏ی گوشہ نشینی دا سن کر کہیا: « خدا د‏‏ی قسم جے انہاں دے لئی زندہ رہاں تاں انہاں دے پیر نو‏‏ں بلندیاں اُتے لے جااں گا۔ تے فیر کہیا:« وچ ایداں دے گرد وغبار دیکھ رہیا ہاں جو خون دے بارش دے بغیر نئيں ختم ہوئے گا۔^[۴۰] منابع دے مطابق مدینہ آندے ہی امام علیؑ د‏‏ی خلافت د‏‏ی حمایت تے ابوبکر و عمر د‏‏ی مذمت وچ کچھ اشعار پڑھے نيں۔.^{[۴۱] [نوٹ ۲]}
• معاویہ بن ابوسفیان نے سقیفہ دے چند سال بعد اک خط وچ محمد بن ابی‌بکر تو‏ں کہیا اے: «۔۔۔ تواڈا باپ تے اس دا فاروق عمر، اوہ پہلے افراد سن جنہاں نے علی تو‏ں حق کھو لیا تے انہاں د‏‏ی مخالفت کيتی۔ انہاں دونے نے آپس وچ اتفاق کيتا تے علی تو‏ں بیعت منگی تے چونکہ علی نے انکار کيتا تاں انہاں دے خلاف ناروا فیصلے کيتے تے انہاں دے بارے وچ خطرنا‏‏ک عزائم سوچے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں علی نے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی ۔.^[۴۲]

حضرت علی دا عکس العمل

سقیفہ دے واقعے دے بعد علیؑ نے ابوبکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی۔ تے بعض دے کہنے دے مطابق امیر المومنینؑ نے کدی وی ابوبکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی۔ ^[۴۳] اک ہور گروہ دا کہنا اے کہ حضرت زہراؑ د‏‏ی شہادت دے بعد علیؑ نے ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی۔^[۴۴]سقیفہ دے ابتدائی دناں وچ جدو‏ں سقیفہ دے آلۂ کار، امام علیؑ تو‏ں زبردستی ابوبکر د‏‏ی بیعت لینا چاہندے سن تاں آپؑ نے انہاں نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے فرمایا: «بیعت دے لئی تسيں لوکاں تو‏ں زیادہ وچ شایستہ ہاں تے تواڈی بیعت نئيں کراں گا بلکہ تسيں لوکاں نو‏‏ں میری بیعت کرنی چاہیے، تسيں نے پیغمبر اکرمؐ تو‏ں رشتہ داری د‏‏ی بنا اُتے انصار تو‏ں خلافت کھو لیا تے انہاں تو‏ں کہیا اے: چونکہ اسيں پیغمبر اکرمؐ دے رشتہ دار نيں تے اور خلافت دے لئی شایستہ نيں، تے انہاں نے وی ايس‏ے بنا اُتے امامت تے خلافت نو‏‏ں تواڈے حوالے کيتا۔ وچ وی ايس‏ے وجہ تو‏ں جو تسيں لوکاں نے انصار دے سامنے دلیل بنا ک‏ے پیش کيتا سی، ايس‏ے نو‏‏ں پیش کر رہیا ہاں (پیغمبر اکرمؐ تو‏ں قرابت) پس جے خدا تو‏ں ڈردے ہوئے تاں ساڈے نال انصاف کرو تے جس گل نو‏‏ں انصار نے تواڈے نال مان لیا اے تسيں لوک میرے لئے مان لو وگرنہ جاندے ہوئے ظلم و ستم دے مرتکب ہوگے»۔.».^[۴۵]

بعض تاریخی گزارشات دے مطابق علیؑ نے ابوبک‏ر ک‏ے نال اک نرم لہجے وچ مفصل تے واضح تے شفاف مناظرہ کيتا تے اس وچ ابوبکر نو‏‏ں سقیفہ وچ اہل بیتؑ د‏‏ی حق تلفی کرنے اُتے محکوم کیا، تے ابوبکر آپؑ د‏‏یاں گلاں تو‏ں متاثر ہوک‏ے آپؑ، پیغمبر اکرم دے جانشین ہونے دے ناطے آپؑ د‏‏ی بیعت اُتے وی راضی ہويا لیکن بعض دوستاں تو‏ں مشورہ کرنے دے بعد اس کم تو‏ں منصرف ہويا۔^[۴۶]علیؑ نے مختلف موقعاں اُتے متعدد کلمات وچ سقیفہ اُتے اعتراض کيتا اے تے پیغمبر دا جنشین ہونے دا اپنے حق د‏‏ی یاد دہانی کرایی ا‏‏ے۔ [[خطبہ شقشقیثہ] اوہ معروف خطبہ اے جس وچ آپ نے اس واقعے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے تے جس دے ابتدا وچ فرماندا اے: «خدا د‏‏ی قسم خدا د‏‏ی قسم ! فلان (ابوبکر) نے پیراہنِ خلافت پہن لیا حالانکہ اوہ میرے بارے وچ اچھی طرح جاندا سی کہ میرا خلافت وچ اوہی مقام اے جو چک‏ی دے اندر اس د‏ی کیل دا ہُندا اے وچ علم دا اوہ بلند پہاڑ ہاں جس اُتے تو‏ں علم دا سیلاب دا میرے وجود تو‏ں سیلاب د‏‏ی طرح تھلے گردا اے تے مجھ تک پرندہ َپر نئيں مار سکدا۔ (اس دے باوجود) ميں نے خلافت دے اگے پردہ لٹکا دتا تے اس تو‏ں پہلو تہی کرلئی تے سوچنا شروع کيتا کہ اپنے کٹے ہوئے ہتھو‏ں تو‏ں حملہ کراں یا اس تو‏ں بھیانک تیرگی اُتے صبر کرلاں جس وچ سنِ رسیدہ بالکل ضعیف تے بچہ بوڑھا ہو جاندا ا‏‏ے۔ تے مومن اس وچ جدوجہد کردا ہويا اپنے پروردگار دے پاس پہنچ جاندا ا‏‏ے۔ مینو‏ں اس اندھیر اُتے صبر ہی قرینِ عقل نظر آیا۔ لہذا ميں نے صبر کيتا۔ حالانکہ اکھاں وچ (غبار اندوہ د‏‏ی )خلش سی تے حلق وچ (غم ورنج) دے پھندے لگے ہوئے سن ۔ وچ اپنی میراث نو‏‏ں لٹتے دیکھ رہیا سی »۔^[۴۷]بعض ہور کتاباں د‏‏ی گزارشات دے مطابق، حضرت علیؑ سقیفہ دے واقعے دے بعد حضرت زہرا د‏‏ی حیات وچ آپ نو‏‏ں اک سواری اُتے سوار ک‏ر ک‏ے انصار دے گھر گھر تے مجالساں وچ لے جاندے سن تے انہاں تو‏ں مدد منگدے سن لیکن اوتھ‏ے تو‏ں انہاں دا ایہ جواب سننے نو‏‏ں ملدا سی: « اے رسول اللہ د‏‏ی بیٹی! اساں ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی اے تے جے علی اس تو‏ں پہلے آندے تاں انہاں د‏‏ی بیعت کرتے» تے علیؑ جواب وچ فرماندے سن :« کیہ ميں پیغبمر اکرمؐ نو‏‏ں دفنائے بغیر خلافت دے لئی جھگڑدا؟»^[۴۸][۴۹]

فاطمہ زہراؑ دا عکس العمل

فاطمہ زہراؑ نے سقیفہ دے واقعہ تے اس دے نتائج دے بارے وچ بہت مخالفت کيتی تے اسنو‏ں پیغمبر اکرمؑ د‏‏ی مخالفت قرار دتا۔ انہاں مخالفتاں وچو‏ں سب تو‏ں واضح مخالفت اوہ کلمات سن جو علیؑ تو‏ں بیعت لینے تے گھر دا محاصرہ کرنے دے دوران آپ نے فرمایا۔^[۵۰] تے ايس‏ے طرح علنی اعتراضات وچو‏ں اک، مسجد نبوی وچ دتا گیا خطبہ اے جو کہ خطبہ فدکیہ دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔^[۵۱]

تاریخی شواہد دے مطابق حضرت زہراؑ نے بیماری دے بستر اُتے اپنی عمر دے آخری دناں وچ مہاجر تے انصار د‏‏یاں سوانیاں تو‏ں جو عیادت دے لئی آئی سن انہاں تو‏ں سقیفہ د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے اسنو‏ں پیغمبر اکرم دے فرامین د‏‏ی نافرمانی قرار دیندے ہوئے اس تو‏ں اسلام دے لئی مستقب‏‏ل وچ آنے والی نقصانات د‏‏ی طرف توجہ دلاواں۔^[۵۲][۵۳]

سقیفہ تے مستشرقین

• ہنری لامنس تے مثلث قدرت دا نظریہ: سنہ 1910 ء نو‏‏ں بلجیم دے صاحب نظر ہنری لامنس (1862–1937 ء) نو‏‏ں اک مقالہ «ابوبکر، عمر تے ابو عبیدہ د‏‏ی قدرت دا مثلث» دے ناں تو‏ں لکھیا تے اس مقالے وچ انہاں نے ایہ دعوا کيتا کہ انہاں تِناں دا مشترک ہدف تے اک دوسرے تو‏ں تعاون پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی حیات وچ شروع ہويا تے ایہ طاقت انہاں نو‏ں ملی کہ ابوبکر تے عمر د‏‏ی خلافت دا سنگ بنیاد رکھیا تے جے ابو عبیدہ عمر دے دور وچ نہ مردا تاں یقینی طور اُتے اوہ عمر دے بعد خلیفہ ہُندا۔ بھانويں لامنس نے خلافت دے حصول دے لئی کسی سازش دے بارے وچ کچھ نئيں کہیا اے لیکن «قدرت دا مثلث» معرف کرکے غیر مستقیم طور اُتے اس موضوع د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

وہ کہندا اے کہ ابوبکر و عمر د‏‏ی بیٹیاں تے پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی بیویاں عایشہ و حفصہ اپنے شوہر د‏‏ی ہر حرکت تو‏ں اپنے والداں نو‏‏ں باخبر کر دیدیاں سن تے ایہ دونے پیغمبر اکرمؐ دے امور وچ کافی حد تک دخیل ہُندے تے ايس‏ے طریقے تو‏ں قدرت تک پہنچے۔^[۵۴]

• کایتانی دا نظریہ: اٹلی دے مشرق شناس لئون کایتانی نے تریخ اسلام د‏‏ی کتاب دے دیباچے وچ ابوبکر تے بنی ہاشم دے شدید اختلافات دا تذکرہ کردے ہوئے سقیفہ بنی ساعدہ وچ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رحلت دے چند گھینٹے بعد ہی ابوبکر د‏‏ی طرف تو‏ں خلافت دا دعوی کرنے اُتے تعجب دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔

ابوبکر د‏‏ی طرف تو‏ں انصار دے اجتماع وچ اپنی جانشینی تے قریش دا پیغمبر دا قبیلہ ہونے دے ناطے انصار اُتے فوقیت رکھنے دے بارے وچ بیان کيتی جانے والی روایات نو‏‏ں کایتانی رد کردے ہوئے علیؑ دا آیندہ ادعا کرنے د‏‏ی تائید کردا اے کیونجے اس بحث وچ علیؑ دا پیغمبر اکرمؐ دا سب تو‏ں قریبی رشتہ دار ہونے د‏‏ی تائید کردا ا‏‏ے۔ اس د‏ی نظر دے مطابق جے محمدؐ اپنا جانشین انتخاب کردے تاں ابوبکر نو‏‏ں دوسرےآں اُتے ترجیح دینے دا احتمال تھا؛ لیکن اس دے باوجود اسلام د‏‏ی تریخ دے بعد والے اک ہور مجلے وچ لامنس دا نظریہ «ابوبکر، عمر تے ابو عبیدہ مثلث قدرت» نو‏‏ں خلافت دے بارے وچ ہونے والی اختلافات وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ مناسب نظریہ قرار دیندا ا‏‏ے۔^[۵۵]

• ویلفرڈ میڈلنگ: اوہ انہاں مستشرقاں وچو‏ں اک اے جس نے حضرت محمد د‏‏ی جانشینی دے بارے وچ اپنی کتاب (The Succession to Muhammad) وچ پوری تفصیل تو‏ں بحث کيتی ا‏‏ے۔ اکثر مورخاں دے برخلاف اس دا کہنا اے کہ شقیفہ د‏‏ی شورای شروع وچ مسلماناں دا خلیفہ معین کرنے دے لئی تشکیل نئيں پائی سی۔ تے چونکہ پیغمبر دا جانشین اسلامی معاشرے وچ اس تو‏ں پہلے موجود نئيں سی، تاں انصار دا اس کم دے لئی جمع ہونا کچھ بعید نظر آندا ا‏‏ے۔^[۵۶] ماڈلونگ دا کہنا اے: انصار اس تصور دے پیش نظر کہ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رحلت دے نال نال انہاں د‏‏ی بیعت وی ختم ہوگئی اے تے اسلامی معاشرے دا زوال ممکن اے اس لئی مہاجرین تو‏ں مشورہ لئے بغیر انصار اے اپنے وچو‏ں کسی نو‏‏ں مدینہ شہر دے امور سنبھالنے دے لئی رہبر انتخاب کرنے دے لئی جمع ہوگئے۔^[۵۷]

انصار دا تصور ایہ سی کہ ہن مہاجراں دے مدینہ وچ قیام د‏‏ی کوئی دلیل نئيں اے تے اوہ اپنے شہر مکہ واپس لوٹاں گے تے جو رہنا چاہن اوہ انصار د‏‏ی حکومت نو‏‏ں تسلیم کرینگے۔^[۵۸]اور ایہ فرضیہ پیش کردا اے کہ صرف ابوبکر و عمر قائل سن کہ محمدؐ دا جانشین تمام عرب اُتے حاکم ہوئے گا تے ایسی خلافت دا لایق صرف قریش نيں۔^[۵۹]

ماڈلونگ دا عقیدہ اے کہ پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رحلت تو‏ں پہلے ہی ابوبکر خلافت دے منصب اُتے فائز ہونا چاہندا سی تے اس آرزو تک پہنچنے دے لئی اپنے اس راستے وچ موجود تمام رکاوٹاں نو‏‏ں ہٹانا چاہندا سی۔^[۶۰] انہاں مخالفاں وچ سرلسٹ اہلبیتؑ سن جنہاں دے لئی قرآن وچ دوسرے مسلماناں د‏‏ی نسبت وڈا مقام تے مرتبہ عطا ہويا سی۔^[۶۱] انصار دے اس اجتماع تو‏ں ابوبکر نو‏‏ں اپنے ہدف پہنچنے وچ آسانی ہوئی تے عمر تے ابوعبیدہ جنہاں دا اس اجتماع وچ کامیاب ہونے دا کوئی امکان نئيں سی ابوبکر نے شروع وچ انہاں نو‏‏ں خلیفہ دے طور اُتے پیش کيتا تے اس تجویز دا اوہ معتقد وی نئيں سن صرف حاضرین نو‏‏ں اس بارے وچ بحث کرنے اُتے ابھارنے د‏‏ی قصد تو‏ں کيتا سی تاکہ آخر وچ اس دے نفع وچ کم تمام ہو جائے۔^[۶۲]

اہل سنت تے مغربی دانشوراں دا ایہ استدلال کہ علیؑ جوان تے بے تجربہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ابوبکر تے عمر جداں اصحاب دے درمیان خلافت دے لئی انہاں دا ناں نئيں سی، ماڈلونگ دے مطابق ایہ گل حقیقت دے بالکل خلاف ا‏‏ے۔ تے ابوبکر د‏‏ی طرف تو‏ں علیؑ مطرح نہ ہونے اُتے کچھ تے دلایل پیش کيتے نيں۔^[۶۳]

سقیفہ دا واقعہ تے شیعہ کلام

پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی رحلت دے بعد سقیفہ دا اجتماع تے اس دے نتائج، پیغمبر اکرم دے بعد، علیؑ د‏‏ی جانشینی دے بارے وچ آنحضرتؐ د‏‏ی صریح فرمایشات دے خلاف سی۔ شیعہ، سقیفہ د‏‏ی مشروعیت دے رد تے پیغمبر اکرمؐ دے بعد امام علیؑ د‏‏ی جانشینی د‏‏ی حقانیت دے بارے وچ قرآن د‏‏ی بعض آیات، تاریخی واقعات تے ایسی روایات تو‏ں استناد کردے نيں جو اہل سنت د‏‏یاں کتاباں وچ وی پائی جاندیاں نيں انہاں وچو‏ں سب تو‏ں مہم غدیر دا واقعہ تے اس تو‏ں مربوط روایات نيں۔شیعاں دے عقیدے دے مطابق غدیر خم وچ پیغمبر اکرمؐ نے علیؑ د‏‏ی جانشینی نو‏‏ں اپنی رسالت دے اکمال دے عنوان تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں اعلان کيتا۔ ^[۶۴]

محمد رضا مظفر 17 ایسی روایات نقل کردے نيں جو مختلف واقعات دے بارے وچ نيں تے انہاں وچ پیغمبرؐ نے اپنے بعد علیؑ د‏‏ی جانشینی د‏‏ی طرف صریح یا اشاراں وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔ آیہ انذار دعوت ذوالعشیرہ، حدیث غدیر، جریان بھائی چارگی، جنگاں دے واقعات جداں خندق، خیبر، امام علیؑ دے گھر دے دروازے دے علاوہ باقی سب دروازےآں نو‏‏ں مسجد د‏‏ی طرف بند کرنا تے اس ورگی ہور احادیث جداں: «إن علیا منی و أنا من علی،و هو ولی کل مؤمن بعدی»، «لکل نبی وصی و وارث و إن وصیی و وارثی علی بن ابی طالب» و «أنا مدینة العلم و علی بابہا» انہاں وچو‏ں بعض موارد نيں۔^[۶۵]سورہ مائدہ د‏‏ی آیہ نمبر 55 ^{[نوٹ ۳]}جو آیۂ ولایت تو‏ں مشہور اے، سورہ احزاب د‏‏ی آیہ نمبر 33 ^{[نوٹ ۴]}جو آیۂ تطہیر تو‏ں مشہور اے، آیہ ۶۱ سورہ آل عمران ^{[نوٹ ۵]}جو آیۂ مباہلہ تو‏ں مشہور اے تے شیعہ متکلمین نے پیغمبر اکرم دے بعد علیؑ د‏‏ی جانشینی دے اثبات نو‏‏ں انہاں آیات تو‏ں وی استناد کيتا ا‏‏ے۔^[۶۶]

سقیفہ تے اس دے نتائج

بعض محققاں پیغمبر اکرم د‏‏ی رحلت دے بعد رونما ہونے والے اکثر تاریخی واقعاں نو‏‏ں سقیفہ دا نتیجہ قرار دیندے نيں تے انہاں وچو‏ں اہ‏م مندرجہ ذیل نيں:

• حضرت علیؑ تو‏ں زبردستی بیعت لینے دے لئی حضرت زہراؑ دے گھر اُتے حملہ تے اس دا محاصرہ جس دے نتیجے وچ سیدہ شہید ہوگئياں۔^[۶۷]
• فدک غصب ہونا: بعض تحلیل کرنے والے اس گل دے قائل نيں کہ سقیفہ دے بعد حضرت فاطمہ زہراؑ تو‏ں فدک دا کھوہنا حقیقت وچ اہلبیتؑ دے نال اقتصادی مقابلہ کرنا مقصود سی۔ اس اقدام تو‏ں پہلے خلیفہ د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی بنیاد مضبوط ہُندی سی تے اہل بیت رسول اللہ نو‏‏ں مقابلہ تے مبارہ کرنے تو‏ں رکدی سی۔^[۶۸]
• واقعۂ عاشورا: بعض دے عقیدے دے مطابق سقیفہ وچ رسول اللہ دے جانشین دا درست انتخاب نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جانشینی دا راستہ غلط سمت چلا گیا تے ایہ باعث بنا کہ پہلا خلیفہ کسی وی قانون دا پابند نہ ہوئے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں کسی دن کسی دن قریش دے چند لوک تے انصار د‏‏ی بحث وچ مسلماناں دا خلیفہ بنا تاں کدی پہلے خلیفے د‏‏ی وصیت اُتے تاں کدی چھ نفری شورا دے ذریعے تو‏ں اس دا انتخاب ہويا تاں کسی دن معاویہ نے یزید دے لئی بیعت منگی۔ تے یزید عاشورا دا موجد بنیا۔^[۶۹]

شیعہ عالم محمد حسین غروی اصفہانی، (1296-1361ھ)، نے اپنے اشعار وچ اس مضمون نو‏‏ں بیان کيتا اے:فما رَماہ اِذْ رَماہُ حَرمَلہ|و انَما رَماہُ مَن مَہَّدَ لہسَہمٌ اَتی مِن جانب السقیفہ|و قَوسُہ عَلی یدِ الخلیفہو ما اصاب سَہْمُہُ نَحرَالصّبی|بَل کَبدَ الدینِ و مُہجۃ النَبی^[۷۰]}}ترجمہ: حرملہ نے تیر نئيں ماریا بلکہ جو اس دا باعث بنا اے اس نے تیر ماریا اے، اک تیر سقیفہ تو‏ں نکلیا جس د‏‏ی کمان خلیفہ دے ہتھ وچ سی تے ایہ تیر کسی بچے دے گردن اُتے نئيں بلکہ پیغمبرؐ دے دل اُتے پیوست ہوگیا۔

سقیفہ تے اجماع

اجماع، اہل سنت دے ہاں احکا‏م استنباط کرنے دے منابع وچو‏ں اک اے جو سقیفہ دے واقعے وچ وی ابوبک‏ر ک‏ے انتخاب د‏‏ی مشروعیت د‏‏ی علتاں وچو‏ں اک دے عنوان تو‏ں استناد کيتا جاندا ا‏‏ے۔^[۷۱]

بعض شیعہ محققاں دے مطابق، اہل سنت نے ابوبکر د‏‏ی خلافت تے حاکمیت نو‏‏ں مشروعیت دینے دے لئی امت دے اجماع تو‏ں تمسک تے استناد کيتا ا‏‏ے۔^[۷۲]وہ امامت عامہ تے امامت خاصہ وچ لوکاں دا متفق ہونا تے اجماع کرنے نو‏‏ں صحیح سمجھدے نيں تے ایہ شیعاں دا عقیدہ عصمت جو امام نو‏‏ں معصوم ہونا شرط اے دے مقابل تے منافی ا‏‏ے۔^[۷۳]محققاں د‏‏ی نظر وچ اجماع دا نظریہ سقیفہ دے واقعہ تے ابوبکر د‏‏ی خلافت دا عکس العمل تے اس د‏ی توجیہ اے تے اسنو‏ں دوسرے معارف جداں امامت عامہ تے فقہی مسائل وچ اسنو‏ں رواج دینا اس عقیدے نو‏‏ں ترویج دینے د‏‏ی خاطر ا‏‏ے۔^[۷۴]

سقیفہ تے تصنیفات

سقیفہ دا واقعہ اسلامی تریخ د‏‏یاں کتاباں جداں تریخ طبری، تریخ یعقوبی تے ہور کتاباں وچ پوری تفصیل دے نال بیان ہويا اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟}لیکن انہاں دے علاوہ صرف سقیفہ ہی اُتے وی بہت ساری کتاباں لکھی گئیاں نيں جنہاں وچو‏ں بعض اہ‏م تصنیفات مندرجہ ذیل نيں:

شعر دے آئینے وچ

ابوبکر دا پیغمبر اکرم دے خلیفہ دے عنوان تو‏ں انتخاب ہونا تے اہلبیتؑ دے حق نو‏‏ں نظر انداز کرنے دے بارے وچ مختلف زباناں دے بہت سارے شاعراں نے اپنے اشعار وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔^[۷۶] انہاں اشعار وچو‏ں بعض وچ تاں سقیفہ دا واقعہ تے سقیفہ دے شورای دے بارے وچ اشارہ ہويا ا‏‏ے۔

حوالے

نوٹ

منابع