پارتھیا
پارت پارتھیا پارت جس نوں اجکلھ خراسان کہندے ہن [۱] اس نوں دارا اول نے کتبہ بہستون وچّ اتے اتوPartto لکھیا ہے اتے پہلوی پرتاں Partto توں مشتق ہے ۔ [۲] ہیروڈوٹس اسدا ذکر آپارتیوےApartyway دے نام توں ذکر کردا ہے ۔ ویکھو پختونّ پارت اتے خراسان دا حدودآں اس زمانے وچّ کجھ اس طرحاں سی ۔ اس کھیتر دے پرسدھ شہر دامغان ، شاپور ، جوین ، سبزوار ، نیشاپور ، مشہد ، تر تیز اتے تربت حیدری سی ۔ پرانے جغرافیہ دان پارت دی سیما چوتھا اس طرحاں دسدے ہن ، اتر وچّ خوارزم اتے مرو ، چڑھدے دی طرف زرنگ سیستان اتے ساگاردی ، لہندے دی طرف ہر کینا گرگان ہے[۳]پاردی ادر ماد اتے پارس دی طرحاں وچکارلے ایشیا توں آئے سن اتے ایہناں دی طرحاں آریہ نسل توں سی ۔ پارتھیا دی چرچہ سبھ توں پہلاں دارا عظم دی کتبے وچّ ملدا ہے ۔ [۴] جسٹین Jasttain دے انوسار پاردی سیکادی نسل نال سبندھ رکھدے سی ۔ اسٹرابو Strabous دا مننا ہے کہ پاردی سیکادی جنجاتی دی اک شاکھا ہن جو داہےDbes وچّ رہندے سی ۔ ایہہ لوک داہی نوں پچھے کر خوارزم آئے جو دے خراسان دے اتر وچّ واقع ہے ۔ پھیر اتھوں خراسان وچّ ٹھہرن دھارن کرلئی ۔ [۵]
پارت خراسان دے حلات کجھ زیادہ پتہ نہیں ہوئے ہن ۔ لیکن اس قدر پتہ چلدا ہے کہ ایہہ لوک فوجی نوکری پسند کردے سن ۔ شکار اوہناں دا محبوب شوق سی ۔ شکار کیتے ہوئے جانور اہنا دی خوراک دا مہتوپورن حصہ سی ۔ شراب سگریٹ پینا دا رواج عامَ سی ۔ شراب عامطور اتے انگور کھجوراں نوں کشید دتی جاندی سی ۔ بنسری اتے نقارہ اوہناں دا پسندیدہ نرماتا سی ۔ ڈانش اہنا دی وڈی سماروہ سی ۔ اتھے دے لوک لمبے لمبے چوغے پہندے سی ، جنہاں دے نال لمبے لمبے جیب ہندے سن ۔ کپڑے دے رنگ وکھ وکھ ہندے سن ۔ باس دے پہراویاں اتے ضری دا کم ہندا سی ۔ اوہناں دے بال امومایی گھنگرویالے ہندے سن اتے داڑھیاں وی رکھدے سن ۔ [۶] اتہاس ایران دے ارمنی نکلن والی تھاں نال پتہ چلدا ہے کہ پارت نوں پہلے پہل شاہستان کہندے سن ۔ غالبایی اسی تلنا نال پہلوی جاں پہلوانی کہن لگے ۔ اتے وفیسربراؤن Prof Brown دا مننا ہے کہ ہولی-ہولی پرتاں تبدیلی توں اتے وہاء بنا پھر اتے وہاء پہلاوا بنا اتے اس تلنا توں ایہہ لوک پہلوی کہلاؤنا لگے اتے اتھے دی بھاشا پہلوی کہلاؤنا لگی ۔ [۳] پارتھیا دے شرواتی ہزاراں سال ہنھیرے وچّ دوبے ہوئے ہن ۔ اتھے کوئی منظم حکومت قایم نہیں سی ۔ اتھے مقامی سرداراں دی سرکار قایم سی ، جنہاں نوں آئے دن اتر دی طرف توں سہتیاں دے حملے دا سامنا کرنا اتے توں سی ۔ اتھے سہتیاں دی وی مقامی سرکاراں قایم سی ۔ ایہہ شروعات وچّ میدی حکم ہوخشتر جاں ساکتسرUrekhshtar or Cyaxares 640 । 584ق م نے جیرے نیواں کر لیاتھا ۔ مگر پارس دا کجھ حصہ پارس دے ہخامنش جاں اکامنش خاندان دے جیرے نیواں وی سی ۔ کیوں دے پارس دے ہخامنشی خاندان دے دوجے شاسک چائیش مشChaais Pash ۵۷۶ । ۵۵۶ اسوی .پو نے اپنی راج دوہساں وچّ ونڈیا کرکے پارتھیا دا شاسک اپنے بیٹے اریا رامنAriamna نوں بنایا سی ۔ جس دا راشٹرپتی ستھان باختر سی ۔ لیکن ایہہ کوئی آزاد سرکار نہیں سی ، سگوں اس دی حمایت اک صوبے دے راجپال جاں باج گزار کیتی سی ۔ کیوں دی گستاسب جاں استاسب دارا پہلاں دے باپ نے میدی شاسک استاغیس اتے خورس دی کشمکش نال لابھ چکّ تے ہوئے اپنی آزادی دی گھوشنا کر دتی سی ۔ مگر استاغیس دی ہار دے فورایی بعد باختر دا کھیتر خورس نے اپنی سلزنت وچّ شامل کر لیا اتے اسدی ستھتی پوروَ اک صوبے دی رہی ۔ چنہ بہستون وی اس تے روشنی اتے دی ہے ۔ دارا دے کہنا ہے کہ پار تاں خراسان ، بلکھ دھرگینا گرگان نے میرے پتا دے خلاف بغاوت کیتی اتے خرورشش نوں اپنا نیتا بنا لیا ۔ اس کھیتر دے سبھ لوکاں نے میرے باپ استاسب گستاسب توں جو پارت وچّ سی مکرنا کیتا ۔ اجیہی حالت وچّ وچّ اک لشکر لے کے گیا اتے ودروہیاں دی چڑائی کرنی دی ۔ اس بیان نال نال پرتیت ہندا ہے کہ دارا دا باپ اتھے دا والی جاں راجپال سی ۔[۷]
سکندر نے ہخامنشی سلطنت دا انت کیتا تاں پارتھیا اتے وی قبضہ کر لیا ۔ سکندر دے وارث سلوقی ہوئے ۔ مگر چھیتی ہی اک پارتھی سردار ارشک جاں ہنجھو نے راجنیتک شکتی حاصل کرکے خلاف بغاوت کر دتی اتے اشکانیاں نے یونانیاں نوں ایران توں کڈھ باہر کیتا ۔ مگر اس کھیتر اتے سیتھی چھا گئے جو اشکانیاں دے جیرے دست سن اتے چھیتی ہی اتھے ہوچی چھا گئے ۔ جدوں یوچی کمزور ہوئے تاں ہناں نے اپنی سرکار قایم کر لئی ۔
ہن جو شروعات وچّ ایرانیاں دی باج گزار سن اہنا نے اپنے باج گزاری ختم کر کے اک آزاد سرکار دی آدھار رکھی ، جو چھیتی انی شکتی شالی ہو گئی کہ ایرانیاں توں لگان حاصل کرن لگی ۔ ساسانی فرمان روا نوشیرواں عادل نے ترکاں مدد نال اوہناں ہار ۔ دتی اس نال ہی ترکاں دا اس کھیتر اتے ستا قایم ہو گیا ۔