جمالیات

د ښکلايي (aesthetic) کلمه له لرغونې یوناني کلمې "αἰσθητικός" (aisthētikós، "ځیرک او بادرک، حساس، د حسي ادراک اړوند") څخه اخیستل شوې، چې په لویه کچه کې له "αἰσθάνομαι" (aisthánomai، "زه درک کوم، احساسوم، زده کوم") کلمې څخه راغلې او له αἴσθησις کلمې (aísthēsis، "پوهېدنه، احساس") سره تړاو لري. ویل کېږي چې جمالیات په دغه مرکزي معنا او مفهوم کې "د تخیل د خوښیو او لذتونو" په اړه د هغو مقالو له لړۍ سره پیل شوې، چې ژورنالیست جوزف اډیسن په ۱۷۱۲ کال کې د سپېکټېټر مجلې (The Spectator) لومړیو ګڼو ته لیکلې دي.^[۷][۸]

د جمالیات اصطلاح د جرمني فیلسوف الکساندر بومګارټن له لوري په ۱۷۳۵ کال کې په خپله رساله "Meditationes philosophicae de nonnullis ad poema pertinentibus" (پښتو: د شعر اړوند ځینو مسایلو فلسفي نظرونه") کې له نوې معنا سره اختصاص او ابداع شوې وه. بومګارټن "جمالیات" غوره کړل ځکه هغه غوښتل د هنر پر تجربه د پوهې د یوې وسیلې په توګه ټینګار وکړي. په ښکلا "Aesthetica" (۱۷۵۰) ټوټه کې د جمالیاتو په اړه د بومګارټن تعریف ډېری وختونه د عصري جمالیاتو لومړی تعریف ګڼل کېږي.^[۹][۱۰]

ځینې پوهان​​ جمالیات او د هنر فلسفه جلا جلا ګڼي او ادعا کوي چې جمالیات د ښکلا او ذوق مطالعه ده په داسې حال کې چې دا بل بیا د هنري کارونو مطالعه ده. مګر جمالیات په ټولیز ډول هم د ښکلا او هم د هنر اړوند پوښتنې په پام کې نیسي. جمالیات د هنري کارونو، جمالیاتي تجربې، او جمالیاتي قضاوت په څېر موضوعاتو څېړنه کوي. ځینې ​​پوهان جمالیات د هیګل له وخته د هنر د فلسفې مترادف ګڼي، په داسې حال کې چې نور بیا ټینګار کوي چې د دغو نږدې اړوندو او سره تړلو ډګرونو ترمنځ پام وړ توپیر شته دی. په عملي توګه، جمالیاتي قضاوت د یو څیز حسي تفکر او تعمق یا هم ستاینې ته اشاره لري (ضرور نه ده چې هنري کار دې وي)، په داسې حال کې چې هنري قضاوت د هنر یا هنري کار پېژندنې، ستاینې یا تنقید ته اشاره لري.^[۱۱]

فلسفي جمالیات باید نه یوازې د هنر او هنري کارونو په اړه خبرې او قضاوت وکړي، بلکې هنر هم باید تعریف کړي. د اختلاف یو عام ټکی دا دی چې آیا هنر له کوم اخلاقي یا سیاسي هدف څخه خپلواک دی.

جمالیات پوهان یا ښکلا پېژندونکي د هنر یو ممکن کلتوري مفهوم یا تصور له بشپړ نظري یا تیوریکي تصور یا مفهوم سره پرتله کوي. دوی د هنر ډولونه د هغه فزیکي، ټولنیز او کلتوري چاپېریال ته په پام سره مطالعه کوي. جمالیات پوهان له ارواپوهنې هم کار اخلي ترڅو پوه شي چې خلک د هنر د توکو او مسایلو په برخه کې څه ډول ګوري، اوري، تصور کوي، فکر کوي، زده‌کړه کوي او عمل کوي. جمالیاتي ارواپوهنه تخلیقي بهیر او جمالیاتي تجربې مطالعه کوي.^[۱۲]

ښکلا له هنر او ذوق سره یوځای د جمالیاتو یوه له اصلي موضوعاتو څخه ده. د ښکلا په ډېری تعریفونو کې دا مفکوره شامله ده چې یو څیز هغه مهال ښکلی دی چې درک یې له جمالیاتي لذت سره مل وي. د ښکلو څیزونو په مثالونو کې منظرې، لمر لوېده، انسانان او هنري کارونه راځي. ښکلا یو داسې مثبت جمالیاتي ارزښت دی چې له بدرنګۍ سره د هغې د منفي سیال په توګه توپیر لري او ورسره په تضاد کې دی.^{[۱۳][۱۴][۱۵]}

بېلابېل ادراکات چې معمولا له ښکلا او د هغې له طبیعت او ماهیت سره تړلي دي، له یو بل سره په تضاد او ټکر کې دي، او د ښکلا درک کول له مشخصو ستونزو سره مخ کوي. له یوې خوا، ښکلا د یوې عیني او عمومي ځانګړتیا په توګه شیانو ته ویل کېږي؛ له بلې خوا بیا داسې ښکاري چې د کتونکي په ذهني او عاطفي غبرګون پورې اړه لري. د بېلګې په توګه ویل کېږي چې "ښکلا د لیدونکي په سترګو کې ده". ښایي ممکنه وي چې دا ادراکات سره یو شي او له دې تصدیق او تایید سره چې چې هم د ښکلي څیز له عیني ځانګړنو سره او هم د کتونکي یا لیدونکي له ذهني غبرګون سره تړاو لري، د دوی ترمنځ یووالی رامنځته کړای شي. د دې چارې د لاسته راوړلو لپاره یوه لاره دا ده چې تصور وکړو چې یو څیز هغه مهال ښکلی دی چې په درک کېدونکې سوژه کې د خاصو جمالیاتي تجربو رامنځته کولو ځواک ولري. دا ډېری وختونه له دې نظر سره یوځای کېږي چې سوژه باید د ښکلا په سمه توګه درک کولو او قضاوت کولو وړتیا ولري، او ځینې وختونه د "ذوق احساس" په نوم یادېږي. د ښکلا د تعریف او پوهېدو د څرنګوالي په اړه بېلابېلې مفکورې او مفاهیم وړاندیز شوي دي. کلاسیک مفاهیم د ښکلا پر عیني اړخ ټینګار کوي، او د ښکلي څیز او د هغه د برخو ترمنځ د تړاو له مخې یې تعریفوي: برخې یا اجزاء باید له یو بل سره په سم تناسب کې سره ځای پر ځای شي او په دې توګه یو همغاړی او غوټه شوی ټول (whole) تشکیل کړي. د لذتي مفکورې بیا د لذت او ښکلا ترمنځ د اړین تړاو په رامنځته کولو سره تر ډېره پر ذهني اړخ تمرکز کوي. د بېلګې په توګه، د یو څیز ښکلا د دې لپاره ده چې د بې علاقې خوښۍ یا لذت لامل شي. په نورو مفکورو کې بیا د ښکلو شیانو تعریف د دوی د ارزښت له مخې، د دوی په اړه مینه ناک چلند او یا هم د دوی د فعالیت له مخې کېږي.^{[۱۶][۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴]}

د یوه عمل په توګه د جمالیاتو پر فلسفه د ځینو ټولنپوهانو او د هنر او ټولنې د لیکوالانو لخوا نیوکې شوې دي. ریمونډ ویلیامز، د مثال په توګه، استدلال کوي چې هېڅ یو داسې ځانګړی او یا انفرادي جمالیاتي څیز نشته چې د هنر له نړۍ څخه یې قیاس یا استنباط کېدای شي، بلکه د کلتوري بڼو او تجربو دوام دی چې عادي وینا او تجربې پکې ښایي د هنر نښه وي. د "هنر" په واسطه موږ ممکن ډېر هنري "کارونه" یا "تخلیقات" چوکاټ کړو، داسې چې دا مرجع په یوه ځانګړي بنسټ یا پېښه کې پاتې کېږي او دا چاره د دې لامل کېږي چې ځینې کارونه یا نور ممکنه "هنرونه" له چوکاټه دباندې پاتې شي، او یا نور تعبیرونه لکه هغه ښکارندې چې ممکن د "هنر" په توګه ونه ګڼل شي.^[۲۵]

پییر بوردیو د کانټ د "جمال" اړوند نظر سره موافق نه دی. هغه استدلال کوي چې د کانټ "جمال" یوازې د یوې تجربې استازیتوب کوي چې د لوړې طبقې د عادت او د علمي فراغت ​​​​پیداوار دی، چې د نورو هغو ممکنه او مساوي معتبرو "جمالیاتي" تجربو په مقابل کې واقع دی چې د کانټ له محدود تعریف څخه بهر دي.^[۲۶][۲۷]