नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य...
नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य ( (
शृणु)) इत्यनेन श्लोकेन भगवान् श्रीकृष्णः अयुक्तपुरुषाय सुखाभावं कथयति । प्रसन्नतायाः फलं भगवत्प्राप्तिः इति पूर्वस्मिन् श्लोके उक्त्वा अत्र दुःखस्य कारणं वर्णयति ।
नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य... अयुक्तपुरुषाय सुखाभावः | |
|---|---|
 | |
| श्लोकसङ्ख्या | २/६६ |
| श्लोकच्छन्दः | अनुष्टुप्छन्दः |
| पूर्वश्लोकः | प्रसादे सर्वदुःखानां... |
| अग्रिमश्लोकः | इन्द्रियाणां हि चरतां... |
यस्य मनेन्द्रियाणि संयमितानि न सन्ति, तादृशस्य मनुष्यस्य व्यवसायात्मिका बुद्धिः न भवति । व्यवसायात्मिकाबुद्धेः अभावत्वात् तस्य मनुष्यस्य कर्तव्यपरायणतायाः भावना न भवति । तस्याः कर्तव्यपरायणभावनायाः अभावे सः शान्तिं न प्राप्नोति । शान्तिरहितः पुरुषः सुखं कथं प्राप्नुयात् ? इति । अत्र कर्मयोगस्य विषयः अस्ति । कर्मयोगे मनसः, इन्द्रियाणां च संयमः मुख्यतया आवश्यकः । विवेकपूर्वकसंयमाभावात् कामना विनष्टा न जायते । कामनायाः अवस्थितौ बुद्धिः न स्थिरीभवति । अतः कर्मयोगी साधकः प्रप्रथमं तु मनः, इन्द्रियाणि च संयमेत् । परन्तु यः मनः, इन्द्रियाणि च न समयमत्, सः दुःखी भवति इति अत्र कथयति ।
श्लोकः
- नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ।
- न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् ॥ ६६ ॥
पदच्छेदः
नास्ति, बुद्धिः, अयुक्तस्य, न, च, अयुक्तस्य, भावना । न, च, अभावयतः, शान्तिः, अशान्तस्य, कुतः, सुखम् ॥
अन्वयः
अयुक्तस्य बुद्धिः नास्ति । अयुक्तस्य च भावना न । अभावयतः च शान्तिः न । अशान्तस्य कुतः सुखम् ।
शब्दार्थः
अन्वयः विवरणम् सरलसंस्कृतम् अयुक्तस्य अ.पु.ष.एक. योगरहितस्य बुद्धिः इ.स्त्री.प्र.एक. धीः न अव्ययम् न अस्ति √अस् भूवि-पर.कर्तरि, लट्.प्रपु.एक. भवति अयुक्तस्य अ.पु.ष.एक. अयोगिनः च अव्ययम् च भावना आ.स्त्री.प्र.एक. चिन्तना अपि न अव्ययम् न विद्यते अभावयतः अभावयत्-त.पुं.ष.एक. अचिन्तयतः च अव्ययम् च शान्तिः इ.स्त्री.प्र.एक. शान्तिः न अव्ययम् न भवति अशान्तस्य अ.पु.ष.एक. शान्तिविहीनस्य सुखम् अ.नपुं.प्र.एक. आनन्दः कुतः अव्ययम् कथं सम्भवति ?
व्याकरणम्
सन्धिः
- नास्ति = न + अस्ति - सवर्णदीर्घसन्धिः
- बुद्धिरयुक्तस्य = बुद्धिः + अयुक्तस्य – विसर्गसन्धिः (रेफः)
- चायुक्तस्य = च + अयुक्तस्य – सवर्णदीर्घसन्धिः
- चाभावयतः = च + अभावयतः – सवर्णदीर्घसन्धिः
- शान्तिरशान्तस्य = शान्ति + अशान्तस्य - विसर्गसन्धिः (रेफः)
समासः
- अयुक्तस्य = न युक्तः अयुक्तः, तस्य – नञ्-तत्पुरुषः ।
- अभावयतः = न भावयन् अभावयन्, तस्य – नञ्-तत्पुरुषः ।
- अशान्तस्य = न शान्तः अशान्तः, तस्य – नञ्-तत्पुरुषः ।
कृदन्तः
- अयुक्तस्य = न + युजिर् + क्त्वा (कर्तरि)
- भावयतः = भू + णिच् + शतृ (कर्तरि)
अर्थः
यस्य समाधिः नास्ति, तस्य आत्मस्वरूपविषया बुद्धिः न भवति । तादृशस्य अयुक्तस्य आत्मज्ञानाभिनिवेशः न भवति । आत्मज्ञानाभिनिवेशरहितस्य शान्तिः न भवति । अशान्तस्य कथं वा सुखं स्यात् ?
भावार्थः [१]
'नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य' – यस्य मनः, इन्द्रियाणि च संयमितानि न सन्ति, तस्य अयुक्तस्य (असंयमिनः) पुरुषस्य बुद्धिः निश्चयामिका न भवति अर्थात् "अहं केवलं परमात्मानं प्राप्तुम् इच्छामि" इति भावः तस्मिन् न भवति । यतः तस्य मनः, इन्द्रियाणि च असंयमितानि सन्ति । तेन उत्पत्तिविनाशशीलेषु सांसारिकभोगेषु, तेषां सङ्ग्रणे च सः मनुष्यः रमते । सः स्थित्यानुगणं मानः, सुखम्, आरामः, धनम् इत्यादीनां भौतिकभोगानाम् एव इच्छां साधयति । एवं तस्य अन्तःकरणं विविधाभिः कामनाभिः परिपूर्णं भवति । अतः तस्य बुद्धिः निश्चयात्मिका न सिद्ध्यति ।
'न चायुक्तस्य भावना' – यस्य बुद्धिः व्यवसायात्मिका न, तस्य भावना न भवति अर्थात् "अहं केवलं स्वकर्तव्यानां पालनं कर्तुम् इच्छामि" इति विचन्त्य फलस्य, कामनायाः, आसक्तेः च त्यागं कर्तुं भावना न इति । स्वध्येयस्य अस्थिरतायाः कारणेन तादृश्याः भावनायाः सम्पादनं न भवति ।
'न चाभावयतः शान्तिः' – यः स्वकर्तव्यं प्रति निष्ठः न, सः अशान्तः । यथा - साधुः, शिक्षकः, ब्राह्मणः, क्षत्रियः, वैश्यः, शूद्रः इत्यादयः यदि स्वकर्तव्ये तत्पराः न भवन्ति, तर्हि ते शान्तिं न प्राप्नुवन्ति । किञ्च स्वकर्तव्यपालने दृढतायाः अभावः एव अशान्तिं जनयति ।
'अशान्तस्य कुतः सुखम्' – यः अशान्तः अस्ति, सः कदापि सुखी कथं भवितुम् अर्हेत् ? किञ्च तस्य हृदये सर्वदा उद्वेगः प्रचलति । बाह्यजगतः सः यावातः अनुकूलान् भागान् प्राप्नुयात्, परन्तु तस्य हृदयस्थः उद्वेगस्तु कदापि न दूरीभवति । अतः तस्य सुखस्य तु अवसरः एव न समुद्भवति ।
शाङ्करभाष्यम् [२]
सेयं प्रसन्नता स्तूयते - नास्तीति ।
नास्ति न विद्यते न भवतीत्यर्थः बुद्धिः आत्मस्वरूपविषया अयुक्तस्य असमाहितान्तःकरणस्य। न च अस्ति अयुक्तस्य भावना आत्मज्ञानाभिनिवेशः। तथा न च अस्ति अभावयतः आत्मज्ञानाभिनिवेशमकुर्वतः शान्तिः उपशमः। अशान्तस्य कुतः सुखम् इन्द्रियाणां हि विषयसेवातृष्णातः निवृत्तिर्या तत्सुखम् न विषयविषया तृष्णा। दुःखमेव हि सा। न तृष्णायां सत्यां सुखस्य गन्धमात्रमप्युपपद्यते इत्यर्थः।।
भाष्यार्थः
तस्याः प्रसन्नतायाः स्तुतिः क्रियते –
पूर्वोक्ते पुरुषे अर्थात् यस्य अन्तःकरणं समाहितं नास्ति, तादृशे मनुष्ये आत्मस्वरूपविषयिणी बुद्धिः न भवति । तथा च तस्मिन् अयुक्ते पुरुषे भावनायाः अभावो भवति अर्थात् आत्मज्ञानस्य प्रगाढप्रवेशः न भवति । आत्मज्ञानस्य साधनेन सह प्रीत्या अयुक्तः शान्तिं (उपशमतां) न प्राप्नोति । शान्तिरहितः पुरुषः सुखाधिकारी कथम् ? यतः विषयसेवनसम्बन्धाभ्यः तृष्णाभ्यः इन्द्रियाणां निवृत्तिः एव सुखम् उच्यते । विषयसम्बद्धातृष्णा कदापि सुखदा न सिद्ध्यति । सा तु दुःखकारिणी एव । अस्य अभिप्रायः भवति यत्, तृष्णायाः स्थित्यां सुखस्य गन्धमात्रम् अपि न लभ्येत इति ।
रामानुजभाष्यम् [३]
मयि संन्यस्तमनोरहितस्य खयत्नेन इन्द्रियदमने प्रवृत्तस्य कदाचिद् अपि विविक्तात्मविषया बुद्धिः न सेत्स्यति। अत एव तस्य तद्भावना च न संभवति। विविक्तात्मानम् अभावयतो विषयस्पृहा शान्तिः न भवति। अशान्तस्य विषयस्पृहायुक्तस्य कुतो नित्यनिरतिशयसुखप्राप्तिः।
भाष्यार्थः
मयि मनसः निक्षेपे अकृते, यः मनुष्यः स्वप्रयत्नेन इन्द्रियदमनं कुर्वन् अस्ति, तस्मिन् प्रकृतिसंसर्गरहिता आत्मविषयकबुद्धिः कदापि न सिद्ध्यति । अत एव तस्य तद्विषयिणी भावना अपि भवितुं नार्हति । प्रकृतिसंसर्गरहितस्य आत्मभावनायाः अकर्तुः पुरुषस्य विषयेच्छा कदापि शान्ता न भवति । एवं शान्तिशून्यविषयलालसायुक्ताय पुरुषाय नित्यनिरतिशयसुखस्य प्राप्तिः कथं भवेत् ?
|
सम्बद्धाः लेखाः
बाह्यसम्पर्कतन्तुः
उद्धरणम्
अधिकवाचनाय
- गीताप्रवेशः, द्वितीयभागः, प्रथमखण्डः, ISBN - 978-81-88276-39-8, संस्कृतभारती
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः परिचयात्मकलेखः
- श्रीमद्भगवद्गीतायाः मूलपाठः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह आङ्ग्लानुवादः
- श्रीमद्भगवद्गीताशाङ्करभाष्येण सह
- श्रीमद्भगवद्गीता सान्वयम्, आङ्ग्लानुवादश्च