Ньурба улууһа

Ньурба — Саха сирин улууһа.


Ньурба улууһа Нюрбинский улус
Гиэрбэтэ
Дойду	Арассыыйа Арассыыйа
Регион	Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ
Улуус киинэ	Ньурба
Улуус баһылыга	Попов Борис Николаевич
Куорат буолуута	1997 с.
Урукку аата	19 олохтоох тэриллии
Иэнэ	52,4 тыһ. км²
Климата	резко-конт
Олохтоох дьонун ахсаана • Омуктара • Конфессиялар	26 тыһ. киһи сахалар Айыы үөрэҕэ

Официальнай ситим-сир

Улуус киинэ — Ньурба куората. Нэһилиэнньэтэ — 26 тыһыынча киһи (2002 сыллаах ааҕыыннан), сирин иэнэ — 52,4 тыһыынча кв. км эбэтэр Саха Сирин алта уон гыммыт биирэ. Нэһилиэнньэтин чиҥэ — кв. км 0,49 киһи.

Улууска 18 нэһилиэк, 23 нэһилиэнньэлээх пуун киирэр, уонна Накын диэн вахтаннан олорор бөһүөлэктэрэ. 1989 сыллаах биэрэпис түмүгүнэн сахалар 81,8%, нууччалар 13,7%, эбээннэр 0,2%, эбэҥкилэр 0,2%, атын омуктар — 4,1%. Олохтоохтор орто саастара — 29 сыл.

Орто оскуолата — 5

Климата

Ньурба улууһун климата Саха Сирин киин намталын арҕаа өттүгэр тайаан сытарынан сибээстээн тосту континентальнай, уонна климат сымнаһыар курдааһыныгар киирсэр. Ол курдук киин Саха Сиригэр курдук уһун тымныы кыһыннаах, кылгас сылаас сайыннаах. Салгын сыллааҕы орто температурата -7-9 кыраадыс тымныы. Ыйдааҕы орто температура саамай тымныыта тохсунньу ыйга -35-37 кыраадыска, уһук хоту өртүгэр -38-40 кыраадыска тиийэр. Саамай сылаас ый от ыйа, ыйдааҕы орто температура +16+18 кыраадыска тиийэр. Саамай муҥутуур тымныы ахсынньы, тохсунньу, олунньу ыйдарга түһэр уонна -57-62 кыраадыска тиийэ намтыан сөп. Сайыҥҥы кэмҥэ муҥутаан +35+37 кыраадыска тиийэ итийэр.

Ньурба улууһугар сөҥүү түһүүтэ аҕыйах, үксүгэр сааһа, сайына кураан буолар, сыллааҕы түһэр сөҥүү суумата 200-250 мм, сөҥүү үгүс өттө дьыл сылаас кэмигэр сайын уонна күһүн түһэр. Саамай элбэх сөҥүү улуус хоту уонна уһук соҕуруу өттүгэр түһэр. Хаар орто халыҥа 36-46 см.

Устуоруйата

Ньурба сахалара сүрүннээн Хаҥалас икки аҕа ууһуттан төрүттээхтэр — Дьаарханнартан (Ньырбакаан — Мунньан одьулуун кэргэнэ) уонна Бордоҥнортон (Төлүөн Ойуун — Тыгын күтүөтэ). Бу дьон номоххо этиллэринэн Тыгын саҕана Ньурбаҕа көһөн кэлэн олоҕурбуттар, ол аата бадаҕа 17-с үйэ бастакы аҥарыгар. Итиэннэ ньурбалар боотулуулартан (чуукаардар) уонна намнартан (үөдэйдэр) төрүттээхтэр.

1824 сыллаахха Үөһээ Бүлүү улууһа киэҥэ бэрдиттэн сир араарыллан Марха улууһа диэн төрүттэммитэ. Ол саҕана улуус 8 нэһилиэктээҕэ, барыта холбоон дьонун ахсаана 5093 этэ. Онтон 1858 сыллаахха нэһилиэк ахсаана элбээн 14 буолбута, дьонун ахсаана 12802 киһи. 1862 сыллаахха нэһилиэк ахсаана өссө элбээбитэ, 16-ҕа тиийбитэ. Нэһилиэктэр ааттара: Акана, Бэстээх (билиҥҥитэ Чаппанда), 1-кы Бордоҥ (билигин Бордоҥ), 2-с Бордоҥ (билигин Ньурбачаан), Өҥөлдьө, 1-кы Дьаархан, 2-с Дьаархан, Хаҥалас, Кукаакы, Мэгэдьэк, Үөдэй, Сүлэ, Таркаайы, Тыалыкы (билигин Өктөөбүрскэй), Аһыкай, Ньурба. 1891 сыллаахха 2-с Дьаархантан араарыллан Малдьаҕар нэһилиэгэ эбиллибитэ. 1897 сыллаахха Таркаайы аҕа ууһуттан Хорула нэһилиэгэ үөскээбитэ.

1915 сыллаахха алтынньы 10 күнүгэр Марха улууһун икки улууска араарбыттар: Ньурба уонна Марха. 1930 сыллаахха, тохсунньу 9 күнүгэр бу икки улууһу холбоон Мэгэдьэк оройуона диэн тэриллибитэ (бастакы саха бассабыыктарыттан биирдэстэрэ Михаил Мегежекскай аатын кэриэстээн). Ол кэннэ, 1938 сыллаахха репрессия саҕана Михаил Мегежекскай аата сотуллан уруккутун курдук Ньурба оройуона диэн буолбута.

1963 сыллаахха Ньурба оройуонугар Сунтаар оройуонун холбоон баран Ленинскай оройуон диэн ааттаабыттара Ньурбаҕа кииннээн. Онтон 1965 сыллаахха оройуоннары төттөрү араарбыттара, ол эрэн оройуон Ленинскай аатынан хаалбыта уонна олунньу 5 күнүгэр 1992 сыллаахха Саха республикатын Үрдүкү Сүбэтин уурааҕынан уруккутун курдук Ньурба оройуона диэн ааттаммыта.

Демография

Биэрэпис ыытыллыбыт сыллырга уонна 2007 сылга нэһилиэнньэ ахсаана

Администрацияларынан араарыы

#	Куорат уонна нэһилиэктэр	Кииннэрэ	Кыра бөһүөлэктэр	Улуус кииниттэн,км	Нэһилиэнньэ ахсаана (2007 сыл)
1	Ньурба куорат	улуус киинэ		0	9900
2	Өктөөбүр	Антоновка	Нефтебаза	2	2543
3	Бордоҥ	Маалыкай		98	1944
4	Таркаайы	Хатыҥ Сыһыы	Киров	56	1090
5	Түмүк	Маар		48	1077
6	Чаппаҥда	Чаппаҥда	Салтааны	24	1020
7	Күндээдэ	Күндээдэ	Араҥастаах	15	968
8	Хорула	Сайылык		116	815
9	Ньурбачаан	Ньурбачаан		12	733
10	Чуукаар	Чуукаар		80	733
11	Хаҥалас	Ынахсыт		62	585
12	Мэҥэдьэк	Хатыы		124	581
13	Акана	Акана	Чкалов	70	536
14	Марха	Өҥөлдьө		62	529
15	Малдьаҕар	Быһыттаах		70	486
16	Сүлэ	Сүлэ		7	457
17	Дьаархан	Дьаархан		39	403
18	Дьиикимдэ	Дьиикимдэ		14	386
19	Үөдэй	Үөдэй		77	195
	Барыта				24981

Улуустан төрүттээх биллиилээх дьон

Чусовской Николай Николаевич (1910—1977) — Сэбиэскэй Сойуус Геройа.

Донской Семен Николаевич (иккис) (1895—1938) — доруобуйа харыстабылын бастакы наркома, сахалыы бастакы учебниктар ааптардара.

Михайлов Семен Климович

(1893-1940)- Малдьаҕар нэһилиэгин кинээһэ-1916-1918 с.с. Ньурба улууһугар земскэй милиция бастакы начальнига-1918 с, Ньурба улууһун Инороднай управатын бэрэссэдээтэлэ-1919 с.

Михайлов Николай Климович

(1896-1951)-Дьокуускайдааҕы учительскай семинария бастакы выпускнига 1917 с. Малдьаҕар нэһилиэгин бастакы учуутала-1919 с. Бүлүү уөһын куттал суох буолуутун комитет чилиэнэ-1922 с. Продовольствия уонна сир управаларын бэрэссэдээтэлэ-1923 с. Ньурба улууһун исполнительнай комитетын бэрэссэдээтэлэ, бэрэссэдээтэл солбуйааччыта-1924-1927 с.с. Саха Сирин киин ситэриилээх комитетын чилиэнэ-1926 с. Норуот депутата-1926 с. Контрольнай комитет чилиэнэ -1928 с. САССР Прокуратуратын управделами салайааччыта. САССР адвоката -1931-1951 с.с.

Александра Яковлевна Овчинникова (1914—2009) — Саха АССР Үрдүкү Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ (1963—1980).