Šparhet

Sparherd je riječ austrougarskog porijekla^[1] proširena po podunavskim ijužnoslavenskim zemljama tokom 19. vijeka, porastom gradova u kojima su se počele uvoditi tadašnje tehnološke novine. To je zapravo sintagma od riječi sparen (štedjeti) + herd (ognjište)^[2], Nijemci za to inače upotrebljavaju riječ - Herd ili Kochherd.- Küchenherd.

Tipični šparhet bio je izrađen od lijevanog željeza i poprilično težak, pored gornje ploče na kojoj se kuhalo imao je pećnicu (rernu^[3]) i ognište u koje su se ubacivala drva i ugljen, i vratašca za izbacivanje pepela.Šparhet je morao biti povezan sa dimnjakom da bi mogao dobro funkcionirati.

Prve ozidane peći od cigle potječu iz vremena kineske Dinastije Qin (221. i 206. pne.)

Prvi historijski zapis o peći u Evropi je iz 1490. iz Alsaca, ona je bila potpuno izgrađena od cigli i crijepa uključujući i dimnjak.^[4] Ali su se sve do 18. vijeka ipak koristila otvorena ognjišta za kuhanje.

Prva peć od lijevanog željeza proizvedena je u Lynnu, Massachusetts - 1642. Ta peć u obliku obične kutije od lijevanog željeza, nije imala nikakve grijaće ploče ili rešetke.^[4] Oko 1740. Benjamin Franklin izumio je Pensilvanijsku peć, koja je riješila osnovne principe peći za grijanje. Njeno ložište u koje se ubacivalo drva imalo je klizna vrata koja su se mogla koristiti za kontrolu protoka zraka od ložišta do dimnjaka. Kako je bila relativno mala, mogla se instalirati u velike kamine ili koristiti kao slobodno stojeći predmet u sredini sobe ukoliko se mogla spojiti sa dimnjakom.^[4]Franklinova peć grijala je kuće, stanove po gradu i brvnare po granici diljem Sjeverne Amerike. Njen dizajn utjecao je trbušaste peći koje su grijale brojne stanove još do 20. vijeka.Prve okrugle peći od lijevanog željeza s rešetkom za kuhanje hrane na njima, proizveo je Isaac Orr iz Philadelphije u Pennsylvaniji - 1800. Prvi šparhet na ugljen proizveo je 1833 Jordan Mott iz New Yorka.^[4]

Od 20. vijeka kuhanje je postalo dominantna funkcija peći, naročito od kad se raširilo centralno grijanje. Kako su masivni željezni šparheti na drva i ugljen isijavali veliku količinu topline, kuhanje je bilo prilično neugodna stvar naročito za vrućih ljetnih dana. Taj problem riješen je od druge polovice 20. vijeka kad su šparheti zamjenjeni električnim i plinskim štednjacima.^[4]

Šparhet na Wikimedijinoj ostavi

• Der Sparherd (de)