Profesionalne bolesti
Profesionalne bolesti su karakteristični poremećaji fizičkog, mentalnog ili socijalnog ponašanja koji nastaju kao rezultat dugotrajnog bavljenja nekom profesijom. Izazvane su fizičkim hemijskim i biološkim agensima koji su prisutni stalno ili povremeno u određenim profesionalnim grupama radnika koji su izloženi fizičkim, hemijskim i biološkim izvorima u toku rada.[1] Pravovremena prevencija profesionalnih bolesti značajan je deo brige društva o „ljudskim resursima” i element zdravstvene i socijalne politike Svetske zdravstvene organizacije ali i svake zemlje u svetu pojedinačno, s obzirom na teške i trajne posledice (povrede na radu, privremeno ili trajno umanjenje i gubitak radne sposobnosti i drugo).[2]
| Profesionalne bolesti | |
|---|---|
| Specijalnost | Medicina rada |
| Klasifikacija i eksterni resursi | |
| MeSH | D009784 |
Kriterijumi za utvrđivanje profesionalne bolesti
Osnovni uslov da se jedna bolest u zakonskom smislu smatra profesionalnom jeste postojanje uzročno-posledičnog odnosa između obavljanja poslova i nastanka bolesti, kao i da se ona na osnovu niže navedenih kriterijuma može svrstati na zakonom regulisanu Listu profesionalnih bolesti.[3][4]
Kriterijumi za utvrđivanje uzročnosti profesionalnih bolesti
Ovi kriterijumi zsnivaju se na sledećim postavkama:
- Postojanju statistički značajne povezanosti između izlaganja dejstvu štetnom agensu i oštećenja zdravlja
- Postojanju povezanosti između intenziteta izloženosti i obima poremećaja zdravlja
- Višim koncentracijama agenasa ili njihovih metabolita kod izloženih radnika
- Mogustima da se slični poremećaji mogu dokazati i u eksperimentu na životinjama.
Kriterijumi za utvrđivanje morfoloških i funkcionalnih promena
- Sigurni kriterijumi
Na osnovu ovih kriterijumima može se utvrditi da je pojava jedne morfološke promene na jednom organu ili sistemu dovoljna za utvrđivanje profesionalne bolesti.
- Verovatni kriterijumi
Na osnovu ovih kriterijumima može se utvrditi da je neko stanje ili poremećaj verovatno posledica uticaja profesionalnog štetnog faktora, ali je za utvrđivanje profesionalne bolesti potrebna i morfološka ili funkcionalna promena na bar još jednom organu ili sistemu.
- Mogući kriterijumi
Na osnovu ovih kriterijumima može se utvrditi da s radi o profesionalnim bolestima za čije su utvrđivanje neophodne promene na najmanje tri organa ili sistema.
Kriterijumi za utvrđivanje trajanja bolesti i vremena izlaganja
- Dužina izloženosti noksi može uticati na veličinu poremećaja zdravstvenog stanja pa je minimalna dužina ekspozicije kod nekih
bolesti definisana u Listi profesionalnih bolesti.
- Vremensko trajanje poremećaja zdravlja koje je kod nekih profesionalnih bolesti definisano u Lista najčešćih profesionalnih bolesti ali samo u slučaju kada se poremećaj može popraviti bez ikakvih posledica.
Bolesti u vezi sa radom
Bolesti koje su u vezi sa radom uzrokovane su noksama koje se sreću i u opštoj životnoj sredini, pa se nastanak ovih bolesti ne može neposredno vezati za obavljanje poslova. One su multikauzalne geneze i nisu specifične za određenu profesiju, ali je njihova učestalost u određenim profesijama znatno veća pa se smatra da su profesionalne štetnosti i radni uslovi kofaktori u njihovom nastanku i favorizujući faktori u njihovom toku, komplikacijama i ishodu. U bolesti u vezi sa radom spadaju:
- Hronična nespecifična oboljenja organa za disanje (bronhitis, emfizem, astma)
- Bolesti kardiovaskularnog sistema (hipertenzija, ishemijska bolest srca i UV-bolest)
- Bihevioralni poremećaji (anksioznost, sindrom sagorevanja, tehnostres, mentalne bolesti)
- Bolesti lokomotornog sistema (lumbalni sindrom, bolni sindrom vrata i gonjih ekstremiteta, osteoartroza)
Profesionalne štetnosti
Profesionalne štetnosti su svi štetni činioci kojim je radnik izložen u toku procesa rada, a koji mogu uticati na oštećenje njegovog zdravlja. Profesionalna oštećenja zdravlja nastaju kada se nokse ili štetni agensi pojavljuju u takvom obliku, količini ili intenzitetu da deluju dovoljno dugo i na način preko koga mogu uspostaviti potreban dodir sa organizmom i u njemu izazvati prolazno ili trajno oštećenje organizma.
Vrste noksi ili agenasa koje mogu izazvati profesionalnu bolest i koje se javljaju pri radu mogu biti:
- Fizičke prirode - emperatura, vlažnost, strujanje vazduha, pritisak, zračenje, buka, vibracije i dr.
- Hemijske prirode - prašine, metali, organski rastvarači, gasovi, pesticidi, plastične mase.
- Biološke prirode - virusi, bakterije, paraziti, gljivice i dr.
Fizičke nokse
Svojim dejstvom u radnoj sredini fizički agensi mogu negaivno delovati na organizam radnika, dovesti do povreda na radu i pojave profesionalnih i drugih oboljenja vezanih za rad.
U nokse ili agense fizičke prirode čije prisustvo u radnoj sredini može štetno delovati na radnike spadaju:
- Klima i mikroklima,
- Povećan i snižen barometerski pritisak,
- Osvetljenost,
- Zvuk, infrazvuk, ultrazvuk,
- Vibracije,
- Nejonizujuće i jonizujuće zračenje,
- Aerozagađenje (Hemijski neaktivna prašina),
- Mehanička sila,
- Električna struja.
Bolesti prouzrokovane dejstvom fizičkih noksi
| Profesionalna bolest | Poslovi i radna mesta na kojima se bolest javlja | Uslovi za priznavanje bolesti kao profesionalne |
|---|---|---|
| Bolest izazvana jonizujućim zračenjem | Poslovi i radna mesta na kojima postoji ekspozicija otvorenim i zatvorenim izvorima jonizujućeg zračenja (dokaz o trajnanju ekspozicije najmanje 5 godina i intenzitetu ekspozicije - ličnom biodozimetrijom ili merenjem radioaktivnosti urina) | Klinička slika sa morfološkim i funkcionalnim promenama u krvi i krvotvorne organima ili koži (Ulcerozni radiodermatitis) ili očnog sočiva (katarakta) ili hipotireoze izazvane radioaktivnim jodom |
| Bolest izazvana nejonizujuće zračenjem | Poslovi i radna mesta na kojima postoji ekspozicija nejonizujuće zračenju (dokaz o intenzitetu i trajnanju ekspozicije) | Morfološke i funkcionalne promene na organu vida (katarakta) |
| Bolest izazvana povišenim ili sniženim atmosferskim pritiskom | Poslovi i radna mesta kesonaca, ronilaca i letačkog osoblja (dokaz o ponovljenim naglim dekonpresijama) | Ponovljene vazdušne embolije i ispadi funkcije CNS ili miokarda ili pluća ili koštanog sistema |
| Bolest izazvana bukom | Poslovi i radna mesta na kojima se dolazi u kontakt sa bukom preko dozvoljenog nivoa (dokaz o intenzitetu i trajnanju ekspozicije) | Obostrano perceptivno oštećenje sluha preko 30 % po Fovler-Sabinu. Dokaz o progresiji oštećenja sluha tokom rada u buci. |
| Bolest izazvana vibracijama | Poslovi i radna mesta na kojima postoji ekspozicija vibracijama (dokaz o trajanju ekspozicije najmanje 5 godina) | Klinička slika sa morfološkim ili funkcionalnim promenama na vaskularnom i neuromuskularnom ili koštanom sistemu |
| Hronični burzitis zglobova nastao usled prenaprezanja i dugotrajnog pritiska | Poslovi i radna mesta na kojima postoji dugotrajno prenaprezanje i dugotrajan pritisak na berze (najmanje pet godina) | Klinička slika hroničnog zapaljenja lakatne ili ramene ili prepatelarne berze sa umanjenjem funkcije zahvaćenog zgloba |
| Sindrom karpalnog tunela | Poslovi i radna mesta na kojima postoji dugotrajno prenaprezanje i dugotrajan pritisak na šaku i podlakticu | Klinička slika sa morfološkim znacima hronične kompresije i funkcionalnim ispadima |
| Paraliza nerava usled prenaprezanja i dugotrajnog pritiska | Poslovi i radna mesta na kojima postoji dugotrajno prenaprezanje i dugotrajan pritisak na periferni nerv | Klinička slika paralize perifernog nerva |
| Oštećenje meniskusa kolena usled dugog opterećenja u nefiziološka položaju | Poslovi i radna mesta na kojima postoji opterećenje kolena u nefiziološka položaju (dokaz o trajanju optrećenje kolena - najmanje pet godina, sa dnevnim opterećenjem od najmanje 1/3 radnog vremena) | Klinička slika sa morfološkim lezijama meniskusa i funkcionalnim promenama kolenog zgloba. |
Hemijske nokse
Gotovo da nema privredne grane u kojoj se atokom rada čovek ne sreće sa više hemijskih faktora koji pod određenimuslovima mogu biti štetni po zdravlje. Dejstvo hemiskih materija na organizam zaposlenih najčešće se sreće u hemijskoj industriji, rudarstvu, mašinogradnji, naftnoj industriji, gumarstvu i drugim granama.
Hemijske materije sa kojima radnik dolazi u kontakt tokom rada, ako nakon unesa u organizam u malim količinama izazivaju hemijske i fizičkohemijske reakcije sa tkivom nazivaju se otrovima. Pojam otrovnosti je relativan jer praktično sve hemijske materije u određenim uslovima i okolnostima mogu biti otrovne.
U proizvodnom procesu otrovnost mogu pokazivati sirovine, međuprodukti, gotovi proizvodi i otpadne materije. Zbog toga je za ispitivanje prisustva hemijskih supstanci u radnoj sredini neophodno poznavanje celokupnog tehnološkog procesa.
Hemijski agensi koji štetno deluju na telo radnika mogu biti u čvrstom, tečnom i gasovitom stanju a prema poreklu mogu biti organske i neorganske prirode.
Biološki agensi
Agensi biološke prirode su: virusi, bakterije ,gljive, protozoe, helminti, artropodi i dr, čije prisustvo u radnoj sredini može nedgativno delovati delovati na zdravlje radnika. Ovi patogeni ili mikroorganizmi i njihovi fragmenti mogu izazvati profesionalna oboljenja direktno pvezana sa radom.
U profesionalna oboljenja se računaju i alergijski dermatitisi, bronhijalna astma, silikoza pluća, tuberkuloza pluća kod zdravstvenih radnika koji rade na odeljenjima gde se leče oboleli od TBC kao i AIDS i virusni hepatitis.
U odnosu na domaćina, biološki agensi mogu biti:
- Patogeni agensi - mogu dovesti do infekcije i oboljenja.
- Oportunistički agensi - mogu izazvati infekciju i oboljenje samo kada je smanjena otpornost domaćina.
- Apatogeni agensi - iazivaju samo kolonizaciju koja ne šteti domaćinu.
Postoji nekoliko načina nastanka profesionalnih oboljenja izazvanih biološkim agensima:
- Kontakt sa bolesnim životinjama,njihovim leševima ili inficiranim produktima životinjskog ili biljnog porekla (zoonoze kod poljoprivrednih radnika,posebno kod stočara i veterinarskih stručnjaka,radnici u fabrikama za preradu stočnih proizvoda i sirovina,ljubitelji raznih vrsta životinja i ptica i dr.).
- Kontakt sa bolesnicima od infektivnih bolesti ili inficiranim materijalom: tuberkuloza, infektivni hepatitis, sida (kod medicinskih radnika)
- Rad u uslovima koji dovode do kontakta sa inficiranim zemljištem, kod radnika koji rade na ili u kanalizacionim mrežama, rudara, mesara itd.
Priznate profesionalne bolesti izazvane biološkim agensom
Bolesti izazvane biološkim agensom koje se mogu priznati kao profesionalne su:.[5]
| Profesionalna bolest izazvana biološkim agenssom | Poslovi i radna mesta na kojima se bolest javlja | Uslovi za priznavanje bolesti kao profesionalne |
|---|---|---|
| Tropske, importovane bolesti: visusne, bakteriske, parazitske | Poslovi osoblja na službi u oblastima gde se tropske bolesti javljaju endemski ili epidemiski | Klinička slika tropskih bolesti (dokaz o kontaktu sa biološkim agensom i prostornoj i vremenskoj povezanosti sa pojavom bolesti) |
| Antropozoonoze | Poslovi i radna mesta na kojima je ostvaren kontakt sa uzročnikom bolesti | Klinička slika antropozoonoza (dolazak u kontakt sa biološkim agensom i prostornoj i vremenskoj povezanosti sa pojavom bolesti) |
| Virusni hepatitis | Poslovi i radna mesta na kojima je ostvaren parenterealni kontakt sa uzročnikom bolesti | Klinička slika hepatitisa (dokaz o parenteralnoj infekciji sa biološkim agensom i vremenskoj i prostornoj povezanosti sa pojavom bolesti) |
| Parenteralna infekcija virusom SIDE | Poslovi i radna mesta na kojima je ostvaren parenteralni kontakt sa uzročnikom bolesti | Klinička slika AIDS-a (dokaz o parenteralnoj infekciji sa biološkim agensom i vremenskoj i prostornoj povezanosti sa pojavom bolesti) |
| Tuberkuloza | Poslovi i radna mesta na kojima je ostvaren parenterealni kontakt sa TBC bacilom | Klinička slika tuberkuloze prouzrokovane bacilom tuberkuloze rezistentnim na Antituberkulozni lekove. |
Zakonska definicija profesionalne bolesti
Profesionalne bolesti obuhvataju određenebolesti prouzrokovane dužim neposrednim uticajemprocesa i uslova rada na poslovima odnosno radnimzadacima koje osiguranik obavlja. Iz date definicije pojma profesionalnih bolesti proizilazi:
- Da se radi o određenim bolestima
- Da su te bolesti prouzrokovane dužim neposrednim uticajem procesa i uslova rada
- Da se taj rad i uslovi rada odnose na radno mesto odnosno poslove koje je osiguranik obavljao.
- Da je to ono radno mesto odnosno oni poslovi po osnovu kojih je osiguranik osiguran.
Pravilnikom svake zemlje u svetu pojedinačno, utvrđen je broj profesionalnih polesti (npr u Srbiji zakonodavac navodei 56 bolesti) i nabrojani su poslovi pri čijem se obavljanju ove bolesti pojavljuju, kao i uslovi pod kojim se ove bolesti smatraju profesionalnim.
Zapostojanje profesionalne bolesti potrebno je da su ispunjeni svi uslovi predviđeni listom profesionalnih bolesti, ao osnovni je da se jedna bolest u zakonskom smislu smatra profesionalnom jeste postojanje uzročno-posledičnog odnosa između obavljanja, poslova i nastanka bolesti i da se ta bolest nalazi na listi profeseionalnih bolesti.
Profesionalne bolesti, radna mesta odnosno poslove na kojima se te bolesti pojavljuju i uslove pod kojima se smatraju profesionalnim u svakoj zemlji sveta u načelu utvrđuju zajednički ministarstvo nadležno za poslove penzijskog i invalidskog osiguranja i ministarstvo zdravlja
Prijavu profesionalnih bolesti vrši zdravstvena ustanova koja je dijagnostikovala oboljenje.