Francusko kolonijalno carstvo

Rana putovanja Đovanija Veracana i Žaka Kartjea početkom 16. veka bila su preteča francuske kolonijalne ekspanzije. Špansko štićenje svojih kolonija u Americi i borbe između katolika i hugenota u Francuskoj onemogućili su bilo kakvo uspostavljanje francuskih kolonija u to vreme. Pokušaji uspostavljanja kolonija u Brazilu (1555. Rio de Žaneiro i 1612. Sent Luis) i na Floridi bili su neuspešni zbog toga što su Španija i Portugalija štitili svoj monopol na tim područjima.

Prava istorija francuskog kolonijalizma počinje 27. 7. 1605. osnivanjem Port Rojala u koloniji Akadija u Severnoj Americi (današnja Nova Škotska u Kanadi). Tri godine kasnije, 1608, Samjuel de Šamplen osniva Kvebek koji će postati središtem ogromne kolonije zvane Nova Francuska (današnja Kanada).

Iako su, uz pomoć saveza sa raznim domorodačkim plemenima, Francuzi uspeli da steknu slabu vlast nad velikim delom Severne Amerike, njihova vlast je uglavnom bila ograničena na dolinu reke Sen Loren. Sve do 1663. (do dolaska Žana Talona) francuske su se kolonije razvijale kao merkantilističke kolonije. Tek se njegovim dolaskom počinju razvijati kolonije slične britanskim. U Francuskoj nije bilo velikog interesa za kolonijalizam budući da je glavni cilj bila dominacija u Evropi. Tako je Nova Francuska bila daleko iza britanskih kolonija i po stanovništvu i po ekonomskom razvitku. Kolonija Akadija predana je Britancima 1713. mirom u Utrehtu (kraj Rata za špansko nasleđe).

Francuska teritorija u Severnoj Americi se dodatno proširila 1699. godine osnivanjem Luizijane. Kako se francusko carstvo u Severnoj Americi širio, Francuzi su počeli da stvaraju manje, ali mnogo profitabilnije kolonijalno carstvo na Karibima. Kolonizacija područja današnje Francuske Gvajane počela je 1624. godine, a 1627. osnovana je kolonija na ostrvu Sent Kits. Godine 1635. osnovane su kolonije u Gvadelupu i Martiniku, a 1650. na ostrvu Sveta Lucija. Plantaže hrane na tim kolonijama izgrađene su i održavane uz pomoć afričkih robova. Najvažnija kolonija na Karibima nastala je 1664. (Santo Domingo - današnji Haiti). Santo Domingo je u 18. veku postao kolonija koja je bila najbogatija šećerom na Karibima.

Francusko kolonijalno širenje nije bilo ograničeno samo na Novi svet. Kolonije u Senegalu u zapadnoj Africi nastale su 1624. godine. Takođe, Francuska je imala kolonije i u Aziji, pogotovo Indiji (Čandanagar 1673, Pudušeri 1674, Janam 1723. i Karikal 1739). Kolonije su isto tako osnivane u Indijskom okeanu (Reunion 1664, Mauricijus 1718. i Sejšeli 1756).

Sredinom 18. veka počela je serija kolonijalnih sukoba između Francuske i Velike Britanije. Ti ratovi su bili: Rat za austrijsko nasleđe (1744. – 1748), Sedmogodišnji rat (1756. – 1763), Američka revolucija (1778. – 1783), Francuska revolucija (1793. – 1802) i Napoleonski ratovi (1803. – 1815). Rezultat tih ratova bilo je uništenje većine poseda Prvog francuskog kolonijalnog carstva. Francuska je zadržala samo Gvadelup i Martinik na Karibima, Francusku Gvajanu na obali Južne Amerike, kolonije u Senegalu, Reunion u Indijskom okeanu i male posede u Indiji.

Stvaranje druge francuske kolonijalne imperije počelo je 1830. godine, francuskom invazijom na Alžir, koji je u sledećih 17 godina osvojen. Za vreme Napoleona III pokušano je uvođenje protektorata u Meksiku, ali su Francuzi nakon Američkog građanskog rata bili prisiljeni da napuste to područje. Napoleon III je takođe uspostavio francusku kontrolu nad Kohinhinom (najjužnijim delom današnjeg Vijetnama) kao i protektorat nad Kambodžom. Tek nakon Francusko-pruskog rata (1870. – 1871) Francuska je stekla većinu svojih novih kolonija. Iz Kohinhine 1884. i 1885. su krenuli u osvajanje Tonkina i Anama (u današnjem Vijetnamu). Ta dva nova područja su zajedno sa Kambodžom i Kohinhinom činili Francusku Indokinu (kojoj je Laos dodat 1887, a Guangdžouvan 1900). Francuska je 1849. stvorila koloniju u Šangaju koja je trajala sve do 1946. Francuzi su takođe širili svoj uticaj i u severnoj Africi. Tako su 1881. uspostavili protektorat nad Tunisom. Postupno je francuska kontrola uspostavljena u većini zemalja severne, zapadne i središnje Afrike (današnjoj Mauritaniji, Senegalu, Gvineji, Maliju, Obali Slonovače, Beninu, Nigeru, Čadu i Kongu). Maroko je potpao pod francuski protektorat 1911.

Francuzi su svoja poslednja kolonijalna osvajanja imali nakon prvog svetskog rata, kada su osvojili teritorije bivšeg Turskog carstva (današnja Sirija i Liban) kao i bivše nemačke kolonije Togo i Kamerun.

Francuski kolonijalni imperijalizam počeo je da propada tokom drugog svetskog rata, kada su razni delovi njihove imperijalne teritorije okupirani od strane drugih sila (Japan u Indokini, Britanija u Siriji i Libanu, SAD i Britanija u Maroku i Alžiru i Nemačka u Tunisu). Iako su im te kolonije 1945. vraćene Francuzi su bili suočeni sa pobunom protiv njihove vlasti u Indokini. Pobuna je završila 1954. francuskim porazom i povlačenjem. Odmah nakon tog poraza izbila je pobuna i u Alžiru. Dolazak na vlast Šarl de Gola 1958. doveo je do samostalnosti Alžira 1962. godine. Većina ostalih francuskih kolonija u Africi je 1960. dobila samostalnost nakon lokalnih referenduma. Neke su se države izjasnile da žele i dalje da budu pod francuskom vlašću.^[8]

Nakon dobijanja samostalnosti, neke francuske bivše kolonije su nastavile da učestvuju u Francuskoj uniji i kasnije u Francuskoj zajednici zadržavajući kulturne, političke i ekonomske veze sa svojim bivšim kolonizatorima.

Francuzi su 1832. godine opljačkali riznicu alžirskoga deja (osmanlijskog upravljača Alžira pre francuske okupacije 1830) našavši čak 15.550 funti zlata od kojeg je najveći deo dovezen preko Sahare i 220.000 funte srebra. Prosečni je Alžirac 1870-ih imao pet kvintala žita godišnje, 1900. četiri, a 1940-ih malo više od dva. Na to je uveliko uticao prirast populacije, ali i eksproprijacija žitorodnih polja u primorju na kojima su Francuzi sadili vinograde. Godine 1830. samo je 4.000 jutara bilo pod vinogradima, a 1950-ih preko 750.000. Sa ekonomskim slabljenjem išlo je i uskraćivanje političkih prava. Politika kulturnog potčinjavanja išla je toliko daleko da arapski, koji govori većina Alžiraca, nije bio dopušten kao službeni jezik u obrazovnim ustanovama, niti su ga deca mogla učiti u školama. Domaća proizvodnja neprestano je nazadovala zbog monopola Evropljana. Ibn Haldun je procenio da je alžirsko tkalačko središte u Tlemsenu u 14. veku imalo oko 4.000 ručnih razboja. Sredinom 19. veka, nakon francuske okupacije, bilo ih je samo 500, a 1954. godine u Tlemsenu moglo se nabrojiti tačno 105 razboja.

Francusko kolonijalno carstvo на Викимедијиној остави.

• French Colonial Historical Society
• H-FRANCE, daily discussions and book reviews Архивирано на сајту Wayback Machine (15. јул 2021)
• French Colonial Historical Society
• French Colonial History an annual volume of refereed, scholarly articles