Wikipedyjo:Nojczynstsze felery we ślōnskim jynzyku

We polskim jynzyku moc czasownikōw kōńczy sie na -ywać abo -iwać, bp. nakazywać, podskakiwać, przelatywać. Wszyjske sie ôdmiyniajōm tak samo, to znaczy we piyrszyj ôsobie majōm (nakaz)uję, we drugij (nakaz)ujesz itd.

Te same czasowniki po ślōnsku niy majōm we bezôkoliczniku -ywać ani -iwać, ino -ować. Stōnd mōmy nakazować, podskakować, przelatować itd.

Je ale we ślōnskim jynzyku pŏrã czasownikōw, co sie kōńczōm na -ywać, ale to je blank inkszŏ grupa: przezywać, umywać, bywać itp. To skuli tego, że tyn kōncek -yw- niy noleży do ôdmiany. Niy ôdmiyniōmy (przez)ujã, ino (przezyw)ōm, (umyw)ōm itd.

Nojprościj to zapamiyntać tak: Jak we piyrszyj ôsobie mōmy -ujã, to we bezôkoliczniku je -ować.

Ôkrōm je jedna ekstra grupa czasownikōw, co po polsku kōńczōm sie na -ywać, a po ślōnsku na -ŏwać (dej pozōr na ptŏszek nad o). To je wszyjsko, co sie kōńczy na -grŏwać: nagrŏwać, przegrŏwać, wygrŏwać, ugrŏwać itd. To sie wziōnło z tego, że polsko ôdmiana je felernŏ i kedyś po polsku sie gŏdało nagrawać, przegrawać itd., tōż ôdmiyniało sie tak samo jak sprzedawać, ale kajś we historyji sie to zmiyniyło na -grywać. Porōwnej sie to ze czeskim, kaj je nahrávat, vyhrávat itd.

Nojkrōcyj: nagrŏwać ôdmiyniōmy jak sprzedŏwać.

Przikłady ze literatury

• Bydzie im przigrŏwać / Muzyka gajdosza^[1]
• Boł sie, że czechmōn wie jak z nim bedōm nagrować.^[2]
• Na barzołach to żyły łosie co to miały rogi jak łopaty i poradziły bez te barzoły leciutko przelatować.^[3]
• „Szafarzu, dyś taki wierny, to bydziesz w mojim gospodarstwie rozkazować”.^[4]

We ślōnskij gŏdce je ino sztyrnŏście czasownikōw, co sie kōńczōm na -ŏć: bŏć, chlŏć, chwiŏć, dziŏć, grzŏć, krŏć, lŏć, piŏć, przŏć, siŏć, stŏć, śmiŏć, wiŏć, ziŏć.

Niyrŏz sie widzi ludzi używać formōw pisŏć, szkryflŏć, czytŏć itd. To sōm ciynżke felery, bo to niyma tak, że tam, kaj po polsku je a, tam po ślōnsku je o. Bez to mōmy pisać, szkryflać, czytać itd.

Ta grupa, co sie kōńczy na -ŏć mŏ ekstra ôdmianã, co jij niy ma we żŏdnych inkszych czasownikach. Przi ôdmianie dodŏwŏ sie w nich j: stojã, stojisz, stoji, krejã, krejesz, kreje itd.

-oła / -ała

Ze tym felerym łōnczy sie inkszy: ôstoła, widzioła, przerwoło, mioło. Ino te sztyrnŏście czasownikōw, co je widzymy wyżyj, ôdmiyniŏ sie -oł, -oła, -oło. Inksze ôdmiyniajōm sie ze -oł, -ała, -ało. To samo sie tykŏ liczby mnogij. Wejzdrzij na tabulkã:

Nojkrōcyj idzie pedzieć tak: Jak -ŏć, to -oła, jak -ać, to -ała.

• Wieś administracyjnie nŏleżała do wojewōdztwa katowickigo.
• Ôd 1343 do XVIII stolecio miała miejske prawa.

Przikłady ze literatury

• Cŏluśki dziyń słōńce piyknie grzoło.^[5]
• I prziszed jedyn stary chop, i chcioł sie ôgrzŏć, ale mu zbōjnik niy doł, że mu miynso weźnie.^[4]
• Ale ta kobiyta możno miała prawie.^[6]
• I jŏ go sie zapytoł, czygo by ôn chcioł, a ôn ôdpowiedzioł, jiże szukŏ dziewczyny, abo taki dziewicy dostojny, co by ku niymu nŏleżała;^[4]
• Tam bōł mōndry sołtys, tam mieli mały kojściōł i poła ludzi stoła na dworze zawdy, bo w kojściele nie było placu.^[7]

Rzeczowniki nijake, co sie kōńczōm na -nie, -cie i niykere -le ôdmiyniajōm sie inakszyj niż po polsku. Wejzdrzij sie na tabulkã:

Chociŏż po polsku mōmy na kōńcu -a we sztyrech przipadkach, to niy znaczy, że we sztyrech przipadkach bydymy mieć po ślōnsku -ŏ. Bez to mōmy:

• Niy zjŏd żech (jednego) śniŏdaniŏ.
• Zjŏd żech dwa śniŏdania.

Nigdy niy powiymy zjŏd żech dwa śniŏdaniŏ, bo niy ma po ślōnsku takij formy. Niy powiymy tyż niy zjŏd żech śniŏdania.

Pozōr: Te rzeczowniki, co sie kōńczōm na -le, ône sōm doś cudaczne, bo wesele i ziele ôdmiyniajōm sie tak jak we tabulce, ale pole już niy i mōmy we wszyjskich sztyrech przipadkach pola.

• Idã z weselŏ.
• Zrobiyłach sie tyj ze zielŏ.
• Idã z pola.

Przikłady ze literatury

• No to sie zaprosi do szkubaniŏ piyrzŏ sōmsiadky, ze wsi jeszcze jaky kobiyty.^[6]
• Jak sobie tak cłowiek uwozy te wsystkie kozania, co Oni je u nos pedzieli, to choćby mioł głowę jak wiertelik, to by nie mógł wsystkiego pamiętać.^[8]

Je grupa rzeczownikōw, co po polsku sie kōńczōm na -ę, a po ślōnsku na -a:

• (polski) plemię, źrebię, prosię, zwierzę, bydlę, kurczę, książę
• (ślōnski) plymiã, zdrzybiã, prosiã, zwiyrzã, bydlã, kurczã, ksiōnżã

Niy mōmy formōw plymie, zdrzybie, prosie, zwiyrze, bydle, kurcze, ksiōnże. Abo mōm pedzieć, że jak my niy sōm Cieszyniŏcy, to niy mōmy. We wszyjskich inkszych rejōnach Gōrnego Ślōnska mōmy na kōńcu -ã. Wymowa i pisownia ze -e to je polski nalot i używanie jij to je feler. To je tak, jakby gŏdać jŏ widze zamiast jŏ widzã abo jym rolade zamiast jym roladã.

• Silingowie to było wandalske plymiã, co żyło na Ślōnsku.
• Elefant to je nojsrogsze zwiyrzã lōndowe na Ziymi.

-ynia, -yńcia

Czas ôd czasu niykerzi robiōm feler i ôdmiyniajōm te słowa na muster plymiyniŏ, zwiyrzyńciŏ itd. Te rzeczowniki niy fungujōm tak, jak nijake we poprzednim rozdziale. Ône sie dycki kōńczōm na -a:

• We starych zdrzōdłach niy idzie nikaj znojś plymiynia Polan.
• Niy ma takigo drugigo zwiyrzyńcia jak lew.

Przikłady ze literatury

• Jeszcze durch sam lzy sōm / I ôtrokōw plymiã, / Dyć modŏ je ziymia.^[1]
• Taki zwierzã przidzie wielky, straszny, to możno nie banōm umieli tego przekōnać.^[9]
• Wziōnech mu pŏrã czeskich i szołech kole dwora i pytołech sie jezi tam nie ma cielyńcia na przedej.^[4]

We ślōnskij gŏdce mōmy tysiōnce pożyczek ze łaciny, co sie kōnczōm na -ijŏ abo -yjŏ: Francyjŏ, Italijŏ, kōnstytucyjŏ, autōnōmijŏ, sytuacyjŏ etc.

Pozōr! Formy Francja, Italia, kōnstytucja, autōnōmia, sytuacja to sōm polske naloty i niy ma we ślōnskij gŏdce takich słōw!

Na ślōnskõ ôdmianã ciśnie sie niyrŏz polskŏ, tōż wejzdrzij sie na tabulkã, jak take słowa ôdmiyniać:

Nŏs interesuje liczba pojedynczŏ, bo żŏdyn ze liczbōm mnogōm niy mŏ problymōw. Po polsku we liczbie pojedynczyj we trzech przipadkach mōmy -i na kōncu. Ale to niy znaczy, że po ślōnsku we wszyjskich trzech bydymy mieć -e.

• Napisoł żech artykuł na Wikipedyje.
• Napisoł żech artykuł na Wikipedyji.

• Skopiowoł żech tekst ze Wikipedyji.
• Skopiowoł żech tekst ze Wikipedyje.

• Doł żech Wikipedyje siyła swojij roboty.
• Doł żech Wikipedyji siyłã swojij roboty.

Pozōr! Chociŏż pizzeria we polskim kōnczy sie jak symetria, to niy znaczy, że jak po ślōnsku mōmy symetryjŏ, to je tyż pizzeryjŏ! To je italijańske słowo, co ino bez cufal mŏ taki klang, bez to gŏdōmy i piszymy pizzeria, a ôdmiyniōmy tak jak niżyj.

Przikłady ze literatury

• Tyn kupiec mioł syna we sztudyji i tyn syn bōł do dōm z tyj sztudyje przijechoł.^[4]
• Tōż, ale bych poty niy mioł jakij kōmedyje z tym.^[6]

Mōmy po ślōnsku cołkõ grupa żyńskich rzeczownikōw, co jejich tymaty sie kōńczōm miynko, bp.: studnia, ziymia, tilapia, fajnisia, chwila.

Społym z niymi mōmy drugõ grupa, co kejś sie kōńczyła miynko, ale stwardniała, bp.: pywnica, rzesza, burza, grōdza.

Jedna i drugŏ grupa ôdmiyniŏ sie tak jak we tabulce:

Przi studnia i chwila je sytuacyjŏ blank podanŏ na problymy ze pożyczkami na -ijŏ, -yjŏ: chociŏż po polsku mōmy we trzech przipadkach -i na kōńcu, to niy znaczy, że po ślōnsku mōmy -e.

Za to przi stwardniałych porzōnd sie zapōminŏ ô tyj ślōnskij ôdmianie i padŏ Idã do pywnicy. Dycki idymy do pywnice.

• we rzeczownikach żyńskich miynkich tymaty kōńczōm sie na: b′, ć, dź, f′, j, l, m′, ń, p′, ś, w′, ź
• we rzeczownikach żyńskich stwardniałych tymaty kōńczōm sie na: c, cz, dz, dż, rz, sz, ż)

Nowe pożyczki we zorcie pizza (wym. picca), mozarella (wym. mocarella), lazania ôdmiyniōmy podle tego samego mustra: zjadłach kōncek pizze, co na nim było połno mozarelle, tōż lazanie żech już niy poradziyła.

Pozōr! Chociŏż pizzeria we polskim kōnczy sie jak symetria, to niy znaczy, że jak po ślōnsku mōmy symetryjŏ, to je tyż pizzeryjŏ! To je italijańske słowo, co ino bez cufal mŏ taki klang, bez to gŏdōmy pizzeriai ôdmiyniōmy tak jak studnia.

Przikłady ze literatury

• Staro tam nie poznŏ, że to z karczmŏrzowej studnie.^[9]
• Na ôstatku go przywiōdli do jednyj szopki co w niyj była studnia a we studni sie woda jak ôgiyń świyciła, a jak sie do tyj studnie nachylōł a tyj wodzie sie dziwoł, porwoł go jedyn za nōgi i do tyj studnie na dōł głowōm wciep.^[4]

Te rzeczowniki ôdmiyniajōm sie podobnie jak rŏz:

Chociŏż we mianowniku i bierniku mōmy ŏ, to reszta przipadkōw je ze a. Niy mōmy rŏzu, rŏzowi i tak samo niy mōmy przikłŏdu, tŏwŏru itd. To sie wziōnło ze dugich procesōw ślōnskigo jynzyka, co sie rozciōngajōm na ôstatni tysiōnc lŏt. Sōm słowa, co we blank inkszych przipadkach zmiyniajōm literã. Dej pozōr, że piyrsze sztyry przikłady wydadzōm Ci sie blank naturalne, bo te słowa tak samo fungujōm po polsku. Ale skuli tego, że po polsku niy ma wymiany ŏ na a, niy słyszymy tych formōw dziynnie i mōmy z niymi problymy.

• zbiōr-zbioru
• słowo-słōw
• krowa-krōw
• wōz-wozu
• szata-szŏt
• żaba-żŏb
• baba-bŏb
• Piekary-Piekŏr

Przikłady ze literatury

• Doczkajom, kapelonku, terozki może jo im zrobia wykłod!^[10]
• Moja staro nastawi mi go nikiedy bez wieczór i myśla, że se posłuchom jakiego porządnego wykładu, jak na przykłod tyn, co go oto mioł gyneroł Sosnkowski[...]^[11]

Rzeczowniki mynske ôsobowe, co sie kōńczōm na -t mogōm mieć we mianowniku liczby mnogij kōńcōwkã -ciŏ, bp.:

• brat-braciŏ (To sōm moji braciŏ)
• muzykant-muzykańciŏ (Przijechali muzykańciŏ)
• prezydynt-prezydyńciŏ (Do Bruksele pojechali prezydyńciŏ Polski i Litwy.)
• adwokat-adwokaciŏ (We naszyj kancelaryji robiōm nojlepsi adwokaciŏ.)

We ślōnskij gŏdce niy ma formōw bracia, muzykańci, prezydyńci, adwokaci. Forma ze -ŏ je tyż lepij widzianŏ, bo jednak braty, muzykanty, prezydynty (pl: prezydenty), adwokaty to sōm formy, co tyż sōm we polskij gŏdce.

Przikłady ze literatury

• Jechoł prync, przijechoł do dōmu. Uzdrzeli go braciŏ jego.^[4]
• Muzykancio i śpiewocy sie juz ćwicóm a ćwicóm.^[12]

Rzeczowniki, co sie kōńczōm na -ynt, we mianowniku liczby mnogij kōńczy sie na -ynta. Bez to niy mōmy formōw dokumynty, instrumynty, regimynty, ino dokumynta, instrumynta, regimynta itp. Porōwnejcie sie to ze słowym fizymatynta. Bez to, że niy ma tego słowa po polsku, żŏdyn niy mŏ problymu z nim i niy gŏdŏ fizymatynty.

Przikłady ze literatury

• Tak pisknuł do piszczałky – dwa regymynta wojska przijechało.^[4]
• Je łóna tam uż moc roków, bo isto dowo tustelokóm dobre procynta łod jejich pinindzy, kiere tam u ni niechali.^[13]

Po ślōnsku, kajś we historyji naszego jynzyka, doszło do procesu, co sie nazywŏ dysymilacyjŏ. We dysymilacyji rochodzi sie ô to, że miyndzy źwiynki, co sōm podane na siebie, wchodzi nowŏ głoska. Ślōnskŏ dysymilacyjŏ je takŏ sama jak czeskŏ, bez co nasze słowa sōm blank inksze ôd polskich. Niy mōmy słōw środa, środek, źrebie, ośrodek, średni, środkowy, środowisko, wejrzeć, źrōdło itd. Mōmy za to strzoda, postrzodek (niy strzodek!), zdrzybiã, ôstrzodek, postrzedni (niy strzedni!), postrzodkowy (niy strzodkowy), strzodowisko, wejzdrzeć, zdrzōdło itd.

Przikłady ze literatury

• Tak ôn tyż tam rŏz prziszed i wylŏz na tã kupã, bo chcioł ôbejzdrzeć, wiela sie to jeszcze tych bergōw bydzie z tyj gōry sfalować.^[14]
• Krōl mu nadoł wiela złota i strzybła [...] Siŏd i napisoł kartkã zapieczyntowoł pieczyńciōm, co była na piestrzyniu ôd pryncesy bo przi zaślubiyniu mu podarowała piestrzyń złoty.^[4]

Na ślōnskij Wikipedyji je cołkŏ plaga takich formōw jak grudniya, połedniyu, szpilaniyŏ, poruczniyk i dziesiōntek inkszych. Pewnikym sie to wziōnło ze tego, że ślōnskŏ gŏdka mŏ zrobiyła, umiyniyła (pl: zrobiła, zamieniła), ale to je przeca ino we ôdmianie czasownikōw, a niy we cołkim jynzyku. Dejcie pozōr na take formy i poprawiejcie je, bo to sōm ciynżke felery. Jedyne ślōnske formy to grudnia, połedniu, szpilaniŏ, porucznik.

Po ślōnsku mōmy grupa mynskorzeczowych rzeczownikōw, co we dopołniŏczu sie kōńczōm na -a, m.in.: (kogo? czego?) stoła, dyszcza, śniega, lasa. To ale niy znaczy, że tak sie ôdmiyniŏ wszyjske ślōnske rzeczowniki.

Toć, używōmy babōw (ale tyż bŏb!) itp., ale to niy znaczy, że to je jakŏś ekstra ślōnskŏ ôdmiana, tōż niy przŏcielōw, ino przŏcieli, niy naukōw, ino nauk.

Ôkrōm felerōw gramatycznych trefiajōm sie tyż felery słowne. We tabuli niżyj zbiyrōmy prawie take przipadki.