Ноҳияи Ванҷ

Ноҳияи Ванҷ бо сарзамине 4430,5 км² дар миёни қаторкӯҳҳои Дарвоз ва Язғулом воқеъ аст. Дар шимол бо ноҳияи Тавилдара, дар шарқ бо ноҳияи Мурғоб, дар ҷануб бо ноҳияи Рӯшон, дар ғарб бо ноҳияи Дарвози Тоҷикистон ва дар ҷануб бо Ноҳияи Дарвози вилояти Бадахшони Афғонистон ҳаммарз мебошад.

Аз шимолу шарқи ноҳияи Ванҷ ба ҷанубу ғарби он рӯдҳои Ванҷ ва Язғулом гузар мекунанд, ки ба рӯди Панҷ мерезанд.

Сарзамини ин ноҳия ду водии нисбатан васеи Бадахшонро дар бар мегирад ки дар миёни қаторкӯҳҳои Дарвозу Рӯшон ҷойгир шудаанд. Яке аз ин водиҳо дараи рӯди Ванҷ аст, ки беш аз 150 км дарозо дошта аз пиряхҳои “Ҷамъияти ҷуғрофӣ”, Хирсону Абдуқаҳҳор оғоз мегирад. Дигар водӣ дараи рӯди Язгулом аст, ки дар миёни қаторкӯҳҳои Язгулому Рӯшон ҷой гирифта аст. Баландии водӣ аз сатҳи дарё аз 1500 то 5000 метр мебошад.

Ванҷ дар соҳили яке аз шохобҳои бузурги рости дарёи Панҷ (болооби Ому), ки бо номи Ванҷоб маъруф аст, ҷой гирифтааст.

Масофа аз маркази ноҳия то шаҳри Хоруғ 176 км, то шаҳри Душанбе 387 км. аст.

Ванҷ таърихи чандинҳазорсола дорад, ки осори таърихии он то ҳол пойбарҷоянд, аммо касе аз донишмандони таърих ва бостоншиносони тоҷик ба пажӯҳиши ҷиддии ин ганҷинаи таърих домани ҳиммат барназада аст. Сағонаҳо ва дахмаҳои Ванҷ худ як далели ошкори таърихи чандҳазорсолаи ин куҳанбуманд.

Бино бар сарчашмаҳои таърихӣ, дар асрҳои миёна, Ванҷ се ниҳиштаи маъдани оҳансанг дошт. Ҳанӯз дар оғози асри XX истехроҷи оҳан ва гудохтани он ва оҳангарӣ яке аз пешаҳои асосии мардуми маҳаллии Ванҷ буд, ки бо ин пеша, манотиқи муҷовирро бо оҳан ва зуғомҳои хоҷагӣ, асбоби кишоварзӣ ва корду шамшер ва дигар аслиҳа таъмин мекарданд.^[3].

Донишманди тоҷик Гулшанӣ дар китобаш «Таърихи ҳумоюн», ки соли 1328 ҳиҷрии қамарӣ баробар бо 1910 мелодӣ навишта аст, дар бораи диёри Ванҷ мегӯяд: «Қасабаи Ванҷ ба тарафи шарқии Дарвоз, ба таҳти ақабаи Боми Дунё воқеъ аст ва дар он ҷониб манбаи дарёи Омӯя ва Ҷайҳун ва онро Чашмаи Панҷ мегӯянд, аз қуллаи шомихи кӯҳи Боми Дунё набаъон менамоянд. Аз андак масофат, панҷ чашма ба як ҷо ҷамъ мешавад ва ғарбан ҷараён менамояд ва онро чашмаи Панҷ мегӯянд ва он қасабаро Ванҷ меноманд, ки он муҳаррафи Панҷ аст. Оби аввали наҳри Ҷайҳун ҳамин аст»^[4].

Ванҷ аз замони Сомониён то соли 1877 ҳукумате мустақил дошта ва фармонравоёни онро шоҳ мехондаанд.

Соли 1878 амири Бухоро ба Дарвоз лашкар кашид ва пас аз хиёнати баъзе дарвозиён ба Дарвоз муставлӣ шуд ва Дарвозро бекигарӣ ва Қалъи Хумбро қароргоҳи урдуи манғитиён гардонд. Дарвоз тайи солҳои 1878 – 1920 яке аз бекигариҳои Бухоро буд ва бек дар Қалъаи Хумб менишаст ва мир хонда мешуд. Бо вуҷуди ин ҳама, Ванҷ зоҳиран дар итоати бекигарӣ буд, вале истиқлоли худро нигаҳ дошт ва пои шуми сипоҳи манғитиён ба Ванҷзамин нарасид.

Соли 1895 бекигарии Дарвоз ки дар ҳар ду канораи рӯди Панҷ қарор дошт, дар паи ҷаҳонгириҳои Русия ва Британия дупора гардид ва канораи рост ба аморати Бухоро ва канораи чап ба Афғонистон дода шуд^[5].

Ванҷ то соли 1920 амлокдории Қалъаи Ванҷи бекигарии Дарво зи аморати Бухоро буд.

Пас аз инқилоби Бухоро дар соли 1920 ва таъсиси Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Тоҷикистон аз cоли 1920 то 1924 чун тумони Ванҷ дар ҳайати вилояти Ғарми Ҷумҳури Халқии Шӯравии Бухоро ҷой дошт.

Солҳои 1925-1926 Ванҷ чун ҷузъи тумони Қалъаихумби вилояти Ғарми ҶМШС Тоҷикистон ҳисоб меёфт.

1926-1930 волости Ванҷ дар ҳайати ВАБК (ВМКБ) буд.

1930-1933 Ванҷ чун қисми ҳудуди ноҳияи Қалъаихумб бевосита дар тобеъияти ҷумҳурӣ буд.

Тибқи Қарори Кумитаи Иҷроияи Марказии ҶШС Тоҷикистон аз 29 майи соли 1933, №46 расман ноҳияи Ванҷ таъсис ёфта, то соли 1937 дар тобеъияти бевоситаи ҷумҳурӣ қарор дошт.

Дар асоси Қарори Президиуми КИМи Шӯроҳои ҶШС Тоҷикистон аз 11 августи соли 1937, №43 ноҳияи Ванҷ бо ҳамаи деҳшӯроҳояш: Ванҷ, Водхуд, Рованд, Техарв, Жовуд ва Язгулом расман ба ҳайати ҳудудии ВАБК (ВМКБ) гузаронида шуд.

Бино бар ин, ноҳияи Ванҷ ҳамчун воҳиди маъмурӣ дар ҳайати Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон 11 августи соли 1937 таъсис ёфтааст.

Бино ба омори соли 1992, аҳолии Ванҷ  22,700 нафарро ташкил медод.  

Аҳолии ноҳия тоҷикон ва аз рӯи диёнат мусулмони суннии ҳанафимазҳабанд.  

Мардуми Ванҷ бо гӯиши ванҷии забони порсӣ сухан мегӯянд. Дар водии Язғулом бо яке аз забонҳои помирӣ, забони язғуломӣ ҳарф мезаданд.

Лаҳҷаи ванҷии забони порсӣ дар водии Ванҷ аз нимаи дуюми асри XIX густариш меёбад ва забони бумии помириро, ки бо номи ванҷӣ маъруф буд дар поёни ин аср маҳв мекунад. Забони Ванҷӣ наздиктарин хеши забони Язгуломӣ буда ба гурӯҳи "шимолии" забонҳои помирӣ дар қатори Язгуломӣ, Рушонӣ, Шуғнонӣ ва Сарикулӣ ки дар ноҳияи Мурғоб ва Сарикули Чин роиҷ аст дохил мешуд.

Бар асоси Қонуни тақсимоти идории кишвар, ноҳияи Ванҷ 6 ҷамоат дорад^[7]:

Сарвари ноҳияи Ванҷ Раиси Ҳукумати он аст, ки аз ҷониби Раиси Ҷумҳури Тоҷикистон таъйин мегардад.

Ниҳоди қонунгузори ноҳияи Ванҷ - Маҷлиси намояндагони халқӣ мебошад, ки аз тарафи ҳама мардуми ноҳияи Ванҷ ба муддати 5 сол интихоб мешавад.

• Бурхан-уд-Дин-Хан Кушкеки, Путеводитель по Каттагану и Бадахшану, также История Дарваза с 1880 по 1926
• Камалиддинов Ш.С. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам IX - начала XIII вв.
• Номгузорӣ ва номгардонӣ дар Тоҷикистон
• Постников А.В. Схватка на «Крыше Мира»: политики, разведчики и географы в борьбе за Памир в XIX веке. М.: Памятники исторической мысли, 2001. 416 стр., 8 л. карт. ISBN 5-88451-100-0

Ин мақолаи нопурра аз ҷуғрофияи Тоҷикистон мебошад. Шумо метавонед бо пурра кардани ин ба Википедия кумак кунед.