Chieh-she-shuai
- Bu sayfa tarihi şahsiyet Chieh-she-shuai hakkındadır. Oyun ve roman karakteri için Kür Şad maddesine bakınız.
A-shih-na Chieh-she-erh ya da A-shih-na Chieh-she-shuai[1] veya Ashina Jiesheshuai, Geleneksel: 阿史那結社率 / Basit.: 阿史那结社率,[2][3][4][5][6] Pinyin: āshǐnà jiēshèshuai, Wade-Giles: ashihna chieh-she-shuai, Orta Çağ Çincesi: (Guangyun): ʔɑ-ʃĭə˥-nɑ˩ kiet-ʑĭa˥-ʃĭuĕt, d. ? - ö. 19 Mayıs 639), Doğu Göktürk Kağanlığında Aşina (Aşina, Aşena, Asena, Asina) ailesinin mensuplarından ve Çin Tang Hanedanında Chunglangchiang (Zhonglangjang, 中郎將, "Korgeneral")lığa[2][7] kadar yükseltilen Fan-chiang (蕃將 / 蕃将, fānjiāng, "Yabancı general")lardandır.[8] Şipi Kağan'ın oğullarından olup "Tuli Kağan" (突利可汗, Tölis qaγan, küçük kağan)[2] unvanını kullanan Ashina Shihpopi (阿史那什缽苾 / 阿史那什钵苾, āshǐnà shénbōbié, d. 602 - ö. 631)'nin kardeşidir.[9] Türk tarihçiliğinde, ilk kez Nihal Atsız tarafından kullanılan Kürşad adıyla bilinmektedir.
| Chieh-she-shuai Çince: 阿史那結社爾 | |
|---|---|
| Göktürk tigini | |
| Ölüm | 19 Mayıs 639 Vey Irmağı |
| Hanedan | Aşina |
| Babası | Şipi Kağan |
| Dini | Tengricilik |
Tang'a geliş
27 Mart 630[10] tarihinde Yin Dağları (Çogay) civarında meydana gelen Yinshan Muharebesi (陰山之戰 / 阴山之战, yīnshān zhī zhàn)'nde yenilen Illig Kağan'ın esir düşüp Doğu Göktürk Kağanlığı'nın yıkılmasından önce, 21 Aralık 629[11] tarihinde ağabeyi (aynı zamanda Tai Tsung'un kan kardeşi) Tölis Kağan'ın Tang Hanedanı'na sığınmasıyla birlikte geldi ve zamanla yükseldi.[2][12] Ancak Chieh-she-shuai düzenbaz olduğu için Tölis Kağan tarafından dışlandı. Chieh-she-shuai ağabeyine karşı kin besledi ve Tölis Kağan'a iftira atıp Tang Hanedanı'na karşı isyan etmeyi planlamakta olduğunu Tai Tsung'a ihbar etti.[5][13] Ondan sonra imparator Tai Tsung, Chieh-she-shuai'yi önemsemez oldu ve rütbesi uzun süre yükselmedi.[5]
Shunchou (Eyaleti) Askerî Valiliğine atanmış Tölis Kağan, 631 yılında imparatoru ziyaret etmek üzere yola çıkıp Pingchou'ya kadar geldiğinde hastalıktan 29 yaşında öldü. Tai Tsung çok üzüldü ve Chungshu Shihlang ("Özel Kalem Bakanlığı Müsteşarı") Ts'en Wenpen'e bir kitabe yazdırdı. Ardılı olarak Ho-lo-ku[14] (阿史那賀邏鶻 / 阿史那贺逻鹘, āshǐnà hèluógǔ) getirildi.[2][6]
Yaz sarayı baskını
13 Mayıs 639[15] tarihinde Tai Tsung yaz sarayı olan Chiu-ch'eng Sarayı (九成宮 / 九成宫, jiǔchéng gōng)[16][17]'na geldi.[5] Chieh-she-shuai gizlice eski kabileleriyle irtibata geçerek yaklaşık 40 yandaşı kazanıp imparatora karşı suikastı planladı.[5] Jiucheng Sarayı'ından Tai Tsung'un prensi olup Tai Tsung'un ölümünden sonra Kao Tsung olarak tahta geçecek olan Chin Kralı Li Chih 'in dışarı çıkarken açılacak kapıdan yararlanarak sarayın içine girerek doğrudan imparatorun yatak odasını basarak başarılı olabileceğini düşündü.[5]
19 Mayıs 639[18] tarihinde Ho-lo-ku'yu korumaya alıp gece sarayın dışında gizledi. Ancak o gün şiddetli fırtına yüzünden Li Chih saraydan çıkmayınca Chieh-she-shuai şafak vakti geldiğinde açığa çıkacaklarından endişe ettiği için saraya saldırdı.[5][19][20] Chieh-she-shuai ve adamları savaşarak dört savunma hattını aşarak onlarca muhafızı öldürdüler.[21] O sırada yardıma yetişen Che-ch'ung Sun Wu-k'ai[14] ve adamları mücadele ederek isyancıları geri püskürttüler.[21] İsyancılar ahıra sığınarak yirmi küsur atı çalıp kuzeye kaçtılar.[5] Vey Nehrini geçerek eski topraklarına ulaşmak amacındayken sınırdaki Tang devriyeleri tarafından yakalandılar ve kılıçla kesilerek öldürüldüler.[21] Yalnızca Tuli Kağan'ın oğlu Ho-lo-ku affedilerek Çin'in içlerindeki Ling-wai'a sürgün edildi.[22]
İsyan sonrası
Chieh-she-shuai'nin isyanından sonra Göktürklerin Sarı Irmak'ın güneyinde bulunmalarının iyi olmadığını dile getirenler çoğaldı. Tai Tsung da Göktürk siyasetini değiştirmeye karar verdi.[23] 13 Ağustos 639[24] tarihinde Tai Tsung, "Sarayı Muhafız Birliği Sağ Wu-wei Büyük General",[25] Hua Eyaleti Askerî Müsteşarı ve Huai-hua Vilâyet Kralı[25] olan Li Simo (Aşina Simo)'yu Chilipi Kağan olarak atadı ve Kutao'nun verilmesine, çeşitli eyaletlerde oturan Göktürk ve etnik azınlıkları Sarı Irmak'ın kuzeyine götürmesine ve orada surlar inşa ederek uzun süre sınır kalelerini muhafaza etmesine dair ferman çıkardı. Ancak Chilipi Kağan Seyantolardan korkarak kaleden çıkmak istemeyince Tai Tsung, Sinong ("Tarım Bakanı") Kuo Sipen'i Seyontolara yollayarak, Göktürklerle savaşmaması talimatını verdi.[5]
Soyu
| Yizhi Nişidu 伊質泥師都 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Neduliu Şad 訥都六設 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Aşina 阿史那 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Axian Şad 阿賢設 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Aşina Tuvu (Uluġ Yabġu) 吐務 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bumın Ķaġan      伊利可汗 βγwmyn γ’γ’n (552) | İştemi Yabġu Ķaġan    室點密 Σιλζίβουλοσ (552 – 576) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Taspar Kağan 他鉢可汗 t’sp’r γ’γ’n (572 – 581) | Aşina Kutou 庫頭 | İssik Ķaġan 乙息記可汗 (552 – 553) | Buķan Ķaġan 木杆可汗 mwx’n x’γ’n Βώχανος (553 – 572) | Mahan Tigin | Rudan Ķaġan 褥但可汗 | Türk Şad Τούρξαθος | Tardu Ķaġan 達頭可汗 Ταρδου (576 – 603) | Kakim | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Maġa Umna Ķaġan 菴羅 mγ’ wmn’ x’γ’n | Işbara Ķaġan 沙鉢略可汗 nw’’r x’γ’n (581 – 587) | Baga Ķaġan 莫賀可汗 (587 – 588) | Töremen Apa Ķaġan 大羅便 Τουρούμ (581 – 587) | İmparatoriçe Aşina 阿史那皇后 | Yaŋsu Tigin 鞅素特勤 | Böri Ķaġan 步離可汗 | Tu-lu | Külüg Sibir 莫賀咄可汗 (628 – 631) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Turan Ķaġan 都藍可汗 (588 – 599) | Kimin Ķaġan 启民可汗 Τουλδίχ (599 – 609) | Bağaşa Tulu Ķaġan 阿史那泥孰 (633 – 634) | Baga Şad 莫賀設 | Poşi Tigin 婆實特勤 | Niri Ķaġan 泥利可汗 nry x’γ’n (595 – 603) | Şikoey Ķaġan 射匱可汗 (611 – 618) | Tong Yabġu Ķaġan 統葉護可汗 (618 – 628) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Sibir Ķaġan 始畢可汗 (609 – 619) | Çula Ķaġan 處羅可汗/处罗可汗 (619 – 620) | İllig Ķaġan 頡利可汗 (620 – 630) | Yanto Şad | Böri Şad 步利設 | Çurı Ķaġan 處羅可汗 cwry x’γ’n (604 – 611) | İrbis Bolun Yabġu 肆葉護可汗 (631 – 633) | Tarduš Şad 呾度設 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Tölis Ķaġan 突利可汗 | Aşina Chieh-she-shuai 阿史那結社爾 | 奧射設 郁射設 | Tie-luo-chih 疊羅支 | Aşina Po-luo-men 阿史那婆羅門 | Yukuk Şad 欲谷設 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 賀邏鶻 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
"Kür Şad"
Sabahattin Ali Yüksek Muallim Mektebi'nden arkadaşı olan Hüseyin Nihal Atsız'dan bir piyes için tarihî ve kahramanca bir konu istedi ve Atsız "Kür Şad" adı ile anlattı.[26][27][28] Sabahattin Ali anlatılanları kullanarak "Kür Şad" adında âciz bir aşık karakter tasarladı ve bu karakterin yer aldığı Esirler adlı oyununu, 1 Haziran - 1 Eylül 1936 tarihleri arasında Varlık dergisinde yayımladı.[29] 1939 yılında Hüseyin Nihâl Atsız Kopuz dergisine verdiği yazısında "Kür Şad" 'dan bahsedip üniversite meydanında tek parçalı sade bir taşla kırk bir kılıçtan ibaret bir abidenin dikilmesini önerdi.[30] Daha sonra 1946 yılında kaleme aldığı Bozkurtların Ölümü romanındaki "Kür Şad" karakteri bu kişiden esinlenerek yaratılmıştır. (Ancak roman karakteri "Kür Şad" 'ın babası "Çuluk Kağan"'dır.[31][32][33]) Atsız, 1947 yılında Kür Şad dergisini yayımlamaya başladı ve derginin ilk sayısı için "En Büyük Türk Kahramanı Kür Şad" adlı yazıyı bizzat yazıp "Yarınki Türkeli" nde Kür Şad için ulu bir anıt düşündüğünü açıkladı.[34]