Düz Dünya
Düz Dünya modeli, Dünya'nın şeklinin bir düzlem veya daire (disk) olarak algılandığı eski bir kavramdır. Klasik döneme kadar Yunanistan, Helenistik döneme kadar Yakın Doğu'nun Tunç Çağı ve Demir Çağı medeniyetleri, Gupta dönemine kadar Hindistan (MS yüzyılın başlarında) ve 17. yüzyıla kadar Çin dâhil olmak üzere birçok antik kültür, düz bir Dünya kozmografisini onaylamıştır.
Küresel bir Dünya fikri, antik Yunan felsefesinde Pisagor (MÖ 6. yy.) ile ortaya çıkmıştır ancak çoğu Sokrates öncesi düşünür (MÖ 6-5. yy.) düz Dünya modelini savunmaya devam etmiştir. MÖ 4. yüzyılın başlarında, Platon küresel bir Dünya hakkında yazmıştır. MÖ 330 civarında, eski öğrencisi Aristoteles, küresel bir Dünya için güçlü ampirik kanıtlar elde etmiştir. Dünyanın küresel şeklinin bilgisi yavaş yavaş Helenistik dünyanın ötesine yayılmaya başlamıştır.[1][2][3][4]
Bilimsel gerçeğe ve Dünya'nın küreselliğinin açıklığına rağmen sözde bilimsel[5] düz Dünya komplo teorileri, modern düz Dünya toplulukları ve giderek artan bir şekilde sosyal medyayı kullanan bağımsız bireyler tarafından benimsenmektedir.[6][7]
Tarih
Düz Dünya inancı
Batı Asya
Erken Mısır[8] ve Mezopotamya düşüncesinde, dünya okyanusta yüzen bir disk olarak tasvir edilmiştir. Benzer bir model MÖ 8. yüzyıldan kalma Homerik açıklamada yer almıştır: "Dünya'nın dairesel yüzeyini çevreleyen kişileştirilmiş su kütlesi olan Okeanos, tüm yaşamın ve muhtemelen tüm tanrıların babasıdır."[9] Antik Mısır'ın piramit metinleri ve tabut metinleri benzer bir kozmografi göstermektedir: Nun (Okyanus), nbwt ("kuru topraklar" veya "Adalar") ile çevrilmiştir.[10][11][12]
İbrani kozmolojinin, Antik Yakın Doğu kültürlerinin kozmolojilerinden geldiğine inanan uzmanlar, İsraillilerin ayrıca, Dünya'yı cennetten ayıran, üstünde kemerli bir kubbe bulunan suda yüzen bir disk olduğunu hayal ettiklerine inanmaktadır.[13] Bu görüşe göre, İbraniler, antik insanların çoğunda olduğu gibi, gökyüzünün içine gömülmüş Güneş, Ay, gezegenler ve yıldızlar ile gökyüzünün sağlam bir kubbe olduğuna inanmıştır.[14] Kitâb-ı Mukaddes'le ilgilenen apolojistlere göreyse antik İbrani kozmolojisi o kadar taklit edici ya da yekpare değildi.
Antik Yunan
Şairler
Hem Homeros[15] hem de Hesiodos,[16] Aşil'in Kalkanı'nda bir daire kozmografisi tanımlamıştır.[17][18] Dünya'yı çevreleyen (gaiaokhos) bir deniz (Okeanos) ve bir diskin bu şiirsel geleneği aynı zamanda Kıbrıslı Stasinus,[19] Mimnermos,[20] Eshilos[21] ve Rodoslu Apollonios'ta[22] da görülmektedir.
Aşil'in kalkanını çevreleyen okyanusta bulunan disk kozmografisinin Homeros tanımı, Truva Savaşı'nın anlatımına devam eden Kointos Smyrnaios'un Posthomerica (MS 4. yüzyıl) eserinde çok daha sonra tekrarlanmıştır.[23]
Filozoflar
Bazı Sokrates öncesi düşünürler Dünya'nın düz olduğuna inanıyordu: çeşitli kaynaklara göre Thales (yaklaşık MÖ 550),[24] Leukippos (yaklaşık MÖ 440) ve Aristoteles'e göre Demokritos (yaklaşık MÖ 460-370).[25][26][27]
Thales, Dünya'nın bir kütük gibi suda yüzdüğünü düşünmüştür.[28] Bununla birlikte, Thales'in aslında yuvarlak bir Dünya'ya inandığı iddia edilmiştir.[29][30] Anaksimandros (yaklaşık MÖ 550), Dünya'yı sabit tutan düz, dairesel bir tepesi olan kısa bir silindir olduğuna inanıyordu; böylece Dünya, her şeyle aynı uzaklıktaydı.[31][32] Miletli Anaksimenes, "Dünya düzdür ve havada ilerler; aynı şekilde, Güneş, Ay ve hepsi ateşli olan diğer cennetsel cisimler, düzlüklerinden dolayı havaya çıkarlar." görüşüne inanmıştır.[33] Ksenofanes (yaklaşık MÖ 550); Dünya'nın düz olduğunu, üst tarafının havaya temas ettiğini ve alt tarafın sınırsız olarak uzadığını düşünüyordu.[34]
Dünya'nın düz olduğuna dair inanış, MÖ 5. yüzyılda da devam etmiştir. Anaksagoras (yaklaşık MÖ 450), Dünya'nın düz olduğuna;[35] öğrencisi Archelaus ise düz Dünya'nın güneşin herkes için aynı anda doğmamasına ve batmamasına izin vermek için bir daire gibi ortadan çöktüğüne inanmıştır.[36]
Tarihçiler
Miletli Hekataios, Dünya'nın düz ve suyla çevrili olduğuna inanıyordu.[37] Herodot, Herodot Tarihi adlı eserinde suyun Dünya'yı sardığı inancıyla alay etmiştir;[38] ancak çoğu klasik dönem uzmanı, Dünya'nın değişmez "uçları" veya "kenarları" tanımları nedeniyle Heredot'un Dünya'nın düz olduğuna inandığını kabul etmektedir.[39]
Avrupa
Antik İskandinav ve Cermen halkları, bir okyanusla çevrili Dünya'ya sahip düz Dünya kozmografisine, Yer'in ekseni -bir Dünya ağacı (Yggdrasill)- veya ortada direk (Irminsul) olduğuna inanıyordu.[40][41] Dünya'yı saran okyanusta Jörmungand adında bir yılan otururdu.[42] Gylfaginning'de (VIII) muhafaza edilen İskandinav yaratılış söylentisinde Dünya'nın yaratılması sırasında etrafına geçilemez bir denizin yerleştirildiğini belirtir:
Ve Jafnhárr şöyle dedi: "Yaralarından serbestçe akan ve rahatlayan kandan, denizi yarattılar; Dünya'yla birlikte şekil verip sağlamlaştırdıkları vakit denizi yuvarlak halka şeklinde serdiler. (...) ve üstünden geçmek çoğu insan için zor olabilir."[43]
Doğu Asya
Antik Çin'deki egemen inanç, Dünya'nın düz ve kare olduğu ve göklerin yuvarlak olduğu[44] ve 17. yüzyılda Avrupa astronomisinin ortaya çıkışına kadar neredeyse sorgulanmayan bir varsayım olduğu yönündeydi.[45][46][47] İngiliz sinolog Cullen, antik Çin astronomisinde yuvarlak bir Dünya kavramı olmadığı görüşünü vurgulamıştır:
"Dünya'nın şekli üzerindeki Çin düşüncesi, ilk çağlardan on yedinci yüzyıldaki Cizvit misyonerleri aracılığıyla ilk kez modern bilim ile ilk temaslarına kadar değişmeden kaldı. Gökler, Dünya'yı kapsayan bir şemsiye gibi (Kai Tian teorisi) veya onu çevreleyen bir küre (Hun Tian teorisi) gibi veya göksel cisimler serbestçe yüzerken maddeden yoksun olarak tanımlanırken (Hsüan yeh teorisi), belki birazcık şişkin olmasına rağmen Dünya her zaman düzdü."[48]
Yumurta modeli Zhang Heng (MS 78-139) gibi Çinli gök bilimciler tarafından genellikle gökleri küresel olarak tanımlamak için kullanılmıştır:
"Gökler tavuk yumurtası gibidir ve Tatar yayı mermisi kadar yuvarlaktır; Dünya, yumurtanın sarısı gibidir ve merkezde yatar."[49]
Modern Dönem
Avrupa’da yaşanan bilimsel devrim sonrasında Dünya’nın düz olduğu pek de tartışılmadı. Ta ki İngiltere’de 1838 yılına kadar. Yazar Samuel B. Rowbotham’ın Old Bedford nehrinde yapılan deney sonucunda Modern Düz Dünyacılar ortaya çıktı. 1870 yılında bu deney tekrarlandı ve bu iddia iyice popülerlik kazandı. İnternet'in ortaya çıkması ile Dünya'nın düz olduğuna inananlar düşüncelerini geniş kesimlere ulaştırabilme olanağı buldu.
Türklerde Düz Dünya
Türklerdeki Düz Dünya düşüncesi İslamiyet öncesi Türk inançları ile başlamıştı.[50] Daha sonraları İslam’a geçiş ile birlikte Türk düşünürlerin bir kısmı hem Küre hem de Düz Dünya’yı savunmuştur. 21. yüzyılda ortaya çıkan sosyal medya platformları ile Düz Dünya yaygınlık kazanmıştır, bir Düz Dünya derneği ise Adana’da Doğukan Özkan tarafından kurulmuştur.[51]
Dinlerde Dünya’nın Şekli
İslam’da Dünya’nın Şekli
İslam dünyasında bazı İslam bilginleri Dünya’nın düz olduğunu savunmuşlardır.[52][53][54][55] Ayrıca yuvarlak olduğunu da savunanlar vardır.[56] Batlamyus’un fikirlerinin yayılması ile birlikte Küre fikri daha da yaygınlaştı. Gazzâlî ve Fahreddîn er-Râzî gibi alimler Dünya’nın yuvarlak olduğunu savunmuştur. Ebû Ali el-Cübbaî gibi bazı alimlerde düz olduğunu savundular. Modern dönemde de durum Orta Çağ'daki ile benzer.
Orta Doğu: İslam alimleri
Abbasi Halifeliği, MS 9. yüzyılda astronomi ve matematikte büyük bir gelişme gördü. Geçmişteki Müslüman alimler küresel bir Dünya'ya inanıyorlardı.[57]
Kuran, Dünya'nın (el-arḍ) "yayıldığından" bahseder.[58] Yunan kozmolojisinin İslam dünyasına girmesinden önce, ilk Müslümanlar da Dünya'yı düz olarak görme eğilimindeydiler ve Yunan felsefesini reddeden Müslüman gelenekçiler daha sonra bu görüşe bağlı kalmaya devam ederken, çeşitli teologlar farklı görüşlere sahipti.[59] Örneğin, Kuran 13:3'te Allah'ın Dünya'yı gerdiğini söyleyen ayet, bir tefsirinde, El-Maverdi tarafından "dünyanın bir top gibi yuvarlak olduğunu iddia edenlere cevaben" yazıldığı şeklinde yorumlanmıştır.[60] Küresel bir Dünya'ya karşı aynı argüman, 13. yüzyılda Kurtubi tarafından yine bir tefsirde yapıldı[61] ve bunun fıkıh alimlerinin görüşü olduğu söylendi.[62]
10. yüzyıldan itibaren, bazı Müslüman gelenekçiler küresel bir Dünya fikrini benimsemeye başladılar. Örneğin, Kur'an'ın yeryüzünün yayılmasıyla ilgili ifadeleri ile ilgili olarak, 12. yüzyıl tefsiri, Fahreddin er -Razi'nin Tefsirü'l -Kabir (er-Razi) Tefsirinde şöyle der: Ve yaydığımız Dünya'nın düz olduğunu mu gösteriyor? Cevap veririz: Evet, çünkü Dünya yuvarlak olmasına rağmen muazzam bir küredir ve bu devasa kürenin her bir küçük parçası bakıldığında, düz gibi görünür. Hal böyle olunca, bu onların kafa karışıklıklarını giderecektir. Bunun delili, Allah'ın (anlamı yorumlayan): 'Dağlar kazık gibidir' [en-Nebe' 78:7] ayetidir. Bu dağların geniş düz yüzeyleri olsa da onlara evtad (mandal) adını verdi. Bu durumda da aynı şey geçerli." 11. yüzyılda İbn Hazm, "Kanıtlar Dünya'nın bir küre olduğunu gösteriyor, ancak halk bunun tersini söylüyor" iddiasında bulundu. "Müslümanların imamı olmayı hak edenlerden hiçbiri dünyanın yuvarlak olduğunu reddetmemiştir. Ve biz bunu inkar anlamına gelen hiçbir şey, tek bir kelime bile almadık."
Flat Earth Society
Türkçesi Düz Dünya Topluluğu. 1956 yılında Samuel Shenton tarafından kuruldu. Kurum Dünya’nın şeklinin düz olduğunu kanıtlamaya çalışıyor. 1990 ve 2001 arasında geriledi. 2004 senesinde bir site olarak tekrar yükselişe geçti.[63]