Halkevleri

Halkevleri, Cumhuriyet ideolojisinin ve özellikle 1930'lu yıllardaki ekonomik ve toplumsal koşulların bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır. İkinci Meşrutiyet döneminde uygulanan Türk Ocakları modelinin deneyimi ve birikiminin bu yeni yapılanmada önemli bir payı bulunmaktadır. Cumhuriyet'in ilanı ile birlikte Türk Ocaklarının Cumhuriyet Halk Partisi ile bütünleşmesi durumu ortaya çıkmışsa da Ocakların devrimlere ilgisiz kaldığı öne sürülerek bu yapılar kapatılmıştır. Halkevleri, Türk Ocaklarının kapatılmasından yaklaşık 10 ay sonra kurulmuştur.

1932-1951 Dönemi

1932-1951 yılları arasında Türkiye’de faaliyet gösteren Halkevleri, Türk Kurtuluş Savaşı sonrasında kurulan Türkiye Cumhuriyeti'ndeki köklü değişim ve dönüşüm ihtiyacının sonucudur.^[10] Öncelikli amacı halk terbiyesi ve eğitimi ile Cumhuriyet vasıflarına ve benliğine sahip çıkan, bütünleşmiş bir millet oluşturmak olan Halkevleri, bu amacına ulaşabilmek için 9 faaliyet şubesi halinde ilk olarak Ankara’nın da dahil olduğu 14 şehirde kurulmuştur.

Kurulmuş olduğu 19 Şubat 1932 günü faaliyetlerine başlayan Ankara Halkevi, başkentte bulunması, Parti örgütünün bir organı olması, doğrudan doğruya Parti Genel Sekreterliği ile yazışması ve başkentte olması özellikleri ile kamuoyunda Halkevlerinin merkezi olduğu algısını yaratmıştır. Halkevleri tüzel bir kişiliğe sahip değildi. Dolayısı ile herhangi bir Halkevi'nin Genel Merkez olması söz konusu değildi.^[11]

Bu dönemde Halkevleri, bir siyasal kurum olarak düşünülmemekle beraber, Cumhuriyet Halk Partisi genel merkezine bitişik bir kurum olarak tasarlanmıştır. Parti, Halkevlerinin kuruluşunu ve amacını şu sözlerle açıklamıştır:

Cumhuriyet Halk Partisinin Halkevleri ile takip ettiği gaye, milleti şuurlu, birbirini anlayan, birbirini seven, ideale bağlı bir halk kütlesi halinde teşkilatlandırmaktır.

Halkevlerinin temel amacı Cumhuriyet'in getirdiği değerlerin laik ve çağdaş bir toplum kurulması ve örgütlenmesi için halka anlatılması ve benimsetilmesi olarak görülmüştür. Açılışını takiben, yüzbinlerce kişi Halkevleri okuyucusu olmuş ve oradaki toplantılara katılmıştır. 1950 yılına gelindiğinde, Türkiye genelinde 478 tane Halkevi, 4322 tane Halkodası bulunmaktaydı. Demokrat Partinin iktidara gelmesi ve 14 Mayıs 1950 tarihinde gerçekleşen seçim ertesinde, TBMM'de 8 Ağustos 1951 tarihinde kabul edilen ve 11 Ağustos 1951 tarihinde Resmî Gazete'de yayınlanarak yürürlüğe giren 5830 sayılı kanun ile Türkiye genelindeki bütün Halkevleri kapatılarak malları hazineye devredilmiştir.

1963-1980 Dönemi

27 Mayıs 1960'ta gerçekleşen askerî darbe sonrasında Halkevleri, Türk Kültür Derneği adıyla, bir dernek statüsünde faaliyete geçirilmiş, derneğin adı 21 Nisan 1963'teki Olağanüstü Tüzük Kurultayı'nda Halkevlerine dönüştürülmüştür.^[12]

Bu dönemde Halkevleri, devlet desteği olmaksızın aydınlar ve emekçiler tarafından bağımsız demokratik bir kitle örgütü olarak Türkiye'nin genelinde yeniden kurulmuştur. 1960'lı yılların sonundan itibaren gelişmeye başlayan işçi ve öğrenci hareketleri ile birlikte, Halkevleri toplumsal muhalefetin örgütlendiği, halkla bütünleşilen önemli merkezler haline gelmiştir. Kent merkezlerinden, mahallelere taşınan Halkevi şubeleri emekçi halkın özgücünden beslenen ve toplumun derinliklerine kök salan merkezlere dönüşmüştür. Bütün döneme damgasını vuran bağımsızlık, demokrasi ve özgürlük mücadelesinde, Halkevleri devrimci hareketlerin, emekçi yığınların ve halk kitlelerinin ortak bir zeminde hareket etmesini sağlayan bir kuruluş olmuştur. Özellikle 1970'lerin ortasından itibaren, Türkiye solu tarihinin en kitlesel örgütü olmayı başaran Devrimci Yol, Halkevleri şubelerinde çalışmalar yürütmüştür.

1977 yılındaki kurultaya giderken Halkevlerinin şube sayısı %113 artarak 529'a ulaşmıştır. Halkevleri, 1963-1980 arası sayıları bini bulan Halkevi şubesi ve 333 Halkodasına sahipti.

Halkevlerinin, bu ikinci dönemi 12 Eylül 1980 tarihinde gerçekleştirilen askeri darbeyle son bulmuş, yurt düzeyinde Halkevleri kapatılmış ve Genel Başkanı Ahmet Yıldız tutuklanmıştır. Halkevleri ve üyeleri hakkında çeşitli davalar açılmıştır.

1987'den Günümüze

Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı 2 numaralı Askeri Mahkemesinde görülen Halkevleri davası sonucunda mahkeme, 11 Nisan 1984 tarihinde tüm sanıkların beraatine karar vermiştir. Askerî Yargıtay ise, mahkemenin vermiş olduğu 1984/480 esas, 1984/445 numaralı kararın 17 Ekim 1984 tarihinde onaylamıştır. Bunun üzerine Halkevleri Yönetim Kurulu, Ankara Sulh Hukuk Yargıçlığına başvurarak, Halkevlerinin yeniden açılmasını talep etmiş ve bu talep 23 Haziran 1987 tarihinde kabul edilmiştir. 31 Ekim 1988 tarihinde Ankara'da toplanan 10. Kurultay ile Halkevlerinin üçüncü dönemi, ikincisinin bir devamı olarak başlamıştır.

Halkevleri 1987 yılında İstanbul'da 18, Ankara'da 6 şube olmak üzere toplam 24 şube ile çalışmalarına başlamış ve 1987-1990 dönemi Halkevleri için 12 Eylül darbesinin izlerini silme, hazineye devredilerek alıkonan malvarlıklarının geri alma mücadelesi ile geçmiştir. Fakat bu tam anlamıyla başarılı olamamıştır.

1990'larda Halkevleri, ülkenin içinde bulunduğu yükselen kirli savaş ortamında ve kontrgerilla gerçeğinin ortaya gerilmesi sürecinde kendisini demokrasi cephesinin bir bileşeni olarak konumlandırmıştır. Bu dönemde, ilk olarak Turgut Özal hükûmetleri, sonrasın da koalisyon hükûmetleri döneminde uygulanan neoliberal dönüşüme karşı “Parasız Eğitim, Parasız Sağlık” kampanyalarını başlatarak, “halkın hak mücadelesinin yükseltilmesi” ve dayanışma ilişkilerinin geliştirilmesi için çalışmalar yürütmüştür. Halkevleri, bu dönemde kendisi “Halkın Muhalefet Evleri” olarak tanımlamış, “neoliberalizm tarafından gasp edilen ve piyasalaştırılan halkın temel haklarını savunmaya ve genişletmeye yönelik” siyasi faaliyetler yürütmüştür.

Halkevleri, 2000'lerin ortasında itibaren Halkın Hakları Mücadelesi olarak adlandırılan mücadele çizgisini eğitim, sağlık, barınma, ulaşım, doğanın gasp edilmesine karşı ve bu hakların kamusal bir biçimde sağlanmasını talep etmek için geliştirmiştir. Bu dönemde, ulaşım zamlarına ve ulaşım hakkı gasplarına, Doğu Karadeniz'de ve Türkiye'nin diğer bölgelerinde kurulan HES'lere ve doğanın rant için talanına, yoksul mahallerde yaşanan barınma sorunlarına ve barınma hakkı ihlallerine, kadın cinayetlerine, hükûmetin kadın politikalarına ve giderek artan iş güvenliği sorunlarına ve işçi cinayetlerine karşı mücadele etmiştir.

Halkevleri'nin 2006 ve sonrasındaki önemli faaliyetlerinden birisi İşçi Filmleri Festivali olmuştur. Her yıl Mayıs ayı başında başlayan festival, başta sendika.org ve Sine-Sen olmak üzere değişik kurumlarla birlikte organize edilmekte, yıl içinde değişik illerde ve farklı kurumların katılımıyla gerçekleştirilmektedir.

Günümüzde katılıma açık demokratik iç işleyişiyle, yerellerde yaygınlaşmaya açık örgütlenme yapısıyla, alternatif bir yaşam, eğitim ve kültür kurabilmesine olanak veren çalışma tarzıyla, Halkevleri bu sorunların çözümü için Türkiye'nin 25 şehrinde 73 Halkevi ve 1 Halkodası ile faaliyet göstermektedir.

Sağlık Hakkı Mücadelesi

Halkevleri, sağlığın özelleştirilmesine karşı herkese eşit, parasız ve nitelikli kamusal sağlık hizmeti sağlanmasını savunmaktadır ve bunun için mücadele etmektedir. Bu amaç ile, sağlık meslek örgütleri ve sağlık çalışanları ile birlikte mahallelerde eğitim ve bilgilendirme toplantıları sürdürmektedir. Sağlık emekçilerinin güvenceli çalışma hakkı ve halkın sağlık hakkı mücadelesinin ortak bir mücadele olduğun düşüncesiyle çeşitli organlar oluşturmuştur. 11 Mart 2012 tarihinde, Türkiye'nin çeşitli bölgelerinde sağlık hakkı mücadelesi verenler, Türkiye Büyük Sağlık Hakkı Meclisini kurmuşlardır.^[13]

Ulaşım Hakkı Mücadelesi

Ulaşımın tamamen parasız hale getirilmesi, herkesin işe ve okula gidiş saatlerinde ulaşım hizmetlerinden parasız yararlanması ve nitelikli toplu ulaşım hizmetinin verilmesi, Halkevlerinin temel hedefleri arasındadır. Ulaşım hakkı mücadelesinde, çeşitli illerde Halkevleri üyeleri ulaşım zamlarını protesto etmek için turnikelerden atlama, para ödemeden otobüslere binme gibi çeşitli fiili eylemler gerçekleştirmişlerdir.^[14]

Barınma Hakkı Mücadelesi

Kentsel rant hedefli, TOKİ gibi kurumsal saldırı biçimleriyle ilerletilen kentsel dönüşüm süreçlerine, emekçilerin evlerinin başlarına yıkılmasına, kentin dışlarına sürülmelerine, kentlerdeki kamusal, kültürel alanların tasfiye edilmesine karşı Halkevleri halkın insanca, sağlıklı bir yaşam sürebileceği kentler ve barınma hakkını savunmaktadır. Neoliberal belediyecilik anlayışı ile mücadele etmek üzere, Halkevleri Barınma Hakkı Büroları kurmuş, rant için yapılan kentsel dönüşüm projelerine karşı mücadele çizgisi geliştirmiştir.^[15]

Kadın Mücadelesi

Halkevleri, eşitsizliğe, gericiliğe ve ikinci cins sayılmaya karşı kadınların eşitliği ve özgürlüğünü savunmaktadır. Erkek egemen düzene, şiddete ve kadın cinayetlerine karşı mücadele etmekte ve kadınların sosyal güvence, sığınma evi, kreş, çalışma hakkı, eğitim ve sağlık hakları için faaliyet göstermektedir. Halkevleri üyerleri, Türkiye'de giderek artan kadın cinayetlerine, taciz olaylarına karşı eylemler gerçekleştirmekte, çeşitli kadın örgütleri ile birlikte bu konuda çalışmalar yürütmektedir.^[16]

Çevre ve Su Hakkı Mücadelesi

Halkevleri, doğal varlıkların; su, hava, toprak, ormanlar, havzalar, meralar ve biyo çeşitliliğin metalaştırılmasına ve yok edilmesine; HES'ler, termik santraller, siyanürlü madencilik, endüstriyel atık ve kirlilik sonucunda halkın yaşamının sürdürülemez hale getirilmesine; kentleri doğasızlaştıran ve doğayı tahrip eden kent politikalarına, yaşamı tehdit eden nükleer santral projelerine, çevresel hizmetlerin özelleştirilmesine ve doğanın üzerindeki tüm korumaları kaldıran saldırılara karşı mücadele ettiğini belirtmektedir. Türkiye'nin çeşitli bölgelerinde bu doğrultuda Halkevleri çeşitli eylemler düzenlemektedir.^[17]

Eğitim Hakkı Mücadelesi

Eğitimin ticarileştirilmesi ve gericileştirilmesine karşı halkın eğitim ve bilime ulaşabilmesi için çeşitli çalışmalar Halkevleri tarafından yürütülmektedir.^[18] Okuma-yazma çalışmaları, çocuklara ve gençlere yönelik eğitime destek çalışmaları, herkesin yeteneklerini geliştirme hakkının bir parçası olarak oluşturulan sanat atölyeleri, kütüphaneleri, eğitim-bilim gezileri çeşitli gündemlerle akademisyen ve uzmanların katılımı ile yapılan halk eğitim toplantıları ile Halkevleri, ezberci ve baskıcı olmayan bir eğitimi yoksul mahallelerde uygular. Bu doğrultuda Türkiye'nin birçok ilinde yaz aylarında Öğrenci Kolektifleri ile birlikte “Okumuş İnsan Halkının Yanındadır” kampanyasını düzenlemektedir ve yoksul mahallelerde Halkevleri Yaz Okullarını açmaktadır. Sınavsız, yarışsız eğitim isterler.^[19]

Güvenceli Çalışma Hakkı Mücadelesi

Halkevleri, tüm güvencesiz çalıştırılma biçimlerinin yasaklanması için faaliyetler yürütmekte, çalışanlar ve emekçi halkın insanca yaşama hakkını savunmaktadır. Çalışanların ve işçilerin güvenceli, sendikalı ve insanca yaşanabilir bir ücretle iş hakkına sahip olması için mücadele etmektedir. Bu amaçla, 4 Şubat 2010 tarihinde başlayan ve 1980 askerî darbesinde sonra gerçekleştirilen en büyük işçi eylemi olan TEKEL işçi eylemine Halkevleri üyeleri büyük bir destek vermiştir.^[20] 13 Mayıs 2014 tarihinde gerçekleşen ve 301 işçinin yaşamını yitirmesine sebep olan Soma Faciası'nın ardından, Manisa'nın Soma ilçesinde Halkevleri tarafından Soma Madenci Evi açılmıştır.^[21]

Türkiye genelinde toplamda 73 tane Halkevi ve 1 adet Halkodası bulunmaktadır. Bu şubelerin listesi şu şekildedir:

• Uluslararası İşçi Filmleri Festivali

• Halkevleri resmi internet sitesi13 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.