Yane Sandanski

28 Mayıs 1872 tarihinde Osmanlı İmparatorluğu'nda Kresna yakınlarındaki Vlahi köyünde doğdu.^[2] Babası Ivan, Kresna-Razlog Ayaklanması'na bayraktar olarak katıldı. Ayaklanma sonrasında ailesi 1879 yılında onun ilk eğitimini aldığı Bulgaristan'ın Dupnitsa kentine taşındı. Ceza evinde görev yaptığı için, "Sandanski" ismi Türk "Zindancı"'dan gelen "Zindanski" kelimesinin bozulmuş halidir.^[3]

Makedonya ve Trakya'daki Devrimci Harekette yer aldı ve liderlerinden oldu. İlk başta 1895 yılında Orta Makedon-Edirne Komitesi'ne (OMEK) katıldı ve Trakya'daki Rodop Müslümanlarının yaşadığı bölgelere saldırılar düzenledi. Sonraki beş yıl içinde, Pirin bölgesindeki bir OMEK komitacısıydı. Ancak 1900'de Dupnitsa'daki yerel cezaevinin müdürlüğüne döndü. 1901'de İç Makedon-Edirne Devrimci Örgütü'ne (İMDÖ) geçti. Pirin bölgesindeki Serez ve Cuma-i Bala bölgelerinde komiteler ağı oluşturdu ve bu yüzden halk "PirinTsar" (Pirin Çarı) takma adını verdi. Ayrıca Amerika'nın ilk modern rehin krizi Miss Stone Sorunu'nun uygulayıcılarından biriydi. 3 Eylül 1901 tarihinde Ellen Stone adında bir Protestan misyoner Makedonya dağlık hinterlandında at sırtında yola çıktı ve bir grup silahlı devrimci tarafından pusuya düşürüldü. Osmanlı karşıtı İlinden-Preobrajeniye Ayaklanması'nda da etkindi. Liderliğindeki Serez bölgesinde etkin olan komitacılar ile Makedon Yüksek Komitesinin direnen bir müfrezesi, büyük bir Türk kuvvetine yenilerek bölgeyi terk etti. Bu isyan Hristiyan Bayramı günü başladı ve katılan yerel nüfusu diğer bölgelerden değil, Manastır'ın doğusundan ve Trakya'nın batısından idi.

İlinden ayaklanmasının başarısızlığı, İMDÖ'nün Serez ve Ustrumca bölgelerindeki bir sol (federalist) hizip ile Manastır, Selanik ve Üsküp bölgelerindeki sağ bir (merkezcilere) hizbe bölünmesine neden oldu. Sol görüşlü grup, Bulgar milliyetçiliğine karşı çıktı ve tüm insanlar-uluslar için eşit bir Balkan Sosyalist Federasyonu kurulmasını savundu. IMARO'nun merkezci hizbi, bölgeleri 1903'ten sonra Makedonya'ya sızmaya başlayan Sırp ve Yunan silahlı gruplarından ötürü yıkıldığı için Bulgar milliyetçiliğine doğru yöneldi. 1907'de Todor Panitsa'nın sağcılar tarafından öldürülmesi bölünmeyi hızlandırdı. Sandanski komitacıları Boris Sarafov ve Ivan Garvanov'u aradılar. 1908'de İç Makedon-Edirne Devrimci Örgütü (İMDÖ) sağ hizbi, Köstendil kongresinde Sandanski'yi ceza evine gönderdi ve bu durum örgütün nihai parçalanmasına yol açtı.

1908'deki Jön Türk Devrimi'nden sonra ve İkinci Meşrutiyet Dönemi sırasında Sandanski (Hristo Çernopeev, Çudomir Kantarciyev, Aleksandar Buynov ve diğerleri ile birlikte) Jön Türklerle temasa geçerek yasal hareket başlattı. İMDÖ'nün parçalanmasından sonra, Makedon-Adriyatik Devrimci Örgütü'nü (MADÖ) kurmaya çalıştı. Daha sonra, MADÖ'nün resmi açılışı için yapılan kongre başarısız oldu ve Sandanski ve Çernopeev, solcu olan Osmanlı İmparatorluğu - Halkın Federatif Partisi (Bulgar Bölümü)'nün kurulması için çalışmaya başladı.^[4] Bu federalist proje kendi içinde farklı etnik bölümler içeriyordu, ancak bu fikir başarısız oldu ve kurulmuş tek bölüm, Bulgar bölümü olarak adlandırılan Sandanski hizbiydi. Sandanski'nin hizbi imparatorluğun "Bulgar milliyetinin" çıkarlarını savunurken, komitacıları yalnızca Bulgar ulusal kimliklerini "canlandırdı".^[5][6][7]

1909'da Sandanski ve Çernopeev etrafındaki grup, 31 Mart İsyanı sonrası Selanik'teki Jön Türklerin kurduğu Hareket Ordusu ile İstanbul'a geldi ve padişah II. Abdülhamid'in tahttan indirilmesine yol açan harekete destek verdi. Sandanski, Federasyonun bir parçası olarak Balkan Sosyalist Federasyonu ve Makedonya'nın planlarına göre bir Balkan Federe Cumhuriyeti kurulmasını hayal etti.^[8] İMDÖ'nün sadece Bulgarları değil, bölgedeki tüm ulusları da benimsemesi gerektiğini belirtti.^[9] Bu şekilde kitlesel ayaklanma düzenlemeye yönelik sağlıklı bir sistem yaratmak mümkün olacaktır.^[10]

Sandanski ve ekibi 1912-1913 yılları arasındaki Balkan savaşlarında Bulgar ordusunu aktif olarak destekledi; başlangıçta görevleri özerk Makedonya için savaşmak olmasına rağmen,^[11][12] daha sonra Bulgaristan için savaşmak fikrini kabul ettiler.^[13] Yerel halk üzerindeki Sırpların vahşetini gözleyerek, eski İMDÖ üyeleri örgütsel ağın yenilenmesine başladı. Aynı dönemde Petar Çaulev'in etrafındaki bir grup Arnavut devrimcilerle müzakerelere başladı. Geçici Arnavut Hükûmeti onlara organize olmak ve yükselmek için ortak bir isyan önermişti. Örgüt tarafından yapılan görüşmeler Petar Çaulev tarafından yapılmak zorundaydı. Ancak Bulgar hükûmeti, Sırbistan ile yeni bir savaşa girmeyeceğine inanarak müzakerelere katılmadı. Ancak daha sonra Haziran 1913'te Bulgar hükûmeti Yane Sandanski'yi Tiran'a yeni görüşmeler için gönderdi. Arnavutlarla anlaşmaya vardığı ve Bulgaristan tarafında örgütlü gruplar ve saldırılar düzenleneceğini söylediği "Seculo" gazetesine röportaj verdi. Böylece İMDÖ ve Batı Makedonya Arnavutları tarafından ortaklaşa düzenlenen Ohri-Debre Ayaklanması'nın hazırlanmasına yardımcı oldu.^[14] Savaşlardan sonra, Pirin Makedonyası 1913 yılında Bulgaristan'a devredildi ve Sandanski, 1915 yılında siyasi muhalifleri tarafından öldürüldüğü Bulgaristan'a tekrar yerleşti.

• Mercia MacDermott. For Freedom and Perfection. The Life of Yane Sandansky, 1988, Published by Journeyman, London, 1-85172-014-6, 978-1-85172-014-9, OCLC 16465550 [1]21 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Memoirs of Yane Sandanski14 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Bulgarca orijinal baskı)
• Pavel Deliradev: Jane Sandanski (Biyografi, 1946)
• Hristo Konstantinov: The Chieftain (Jane Sandanski) (Biyografi, 1939)