| |||
| Ил | |||
|---|---|---|---|
| Статус | |||
| Җөмһүрият | |||
| Административ үзәк | |||
| Нигезләү датасы | |||
| Район башлыгы | Шәфигуллин Аяз Әдип улы | ||
| Башкарма комитеты җитәкчесе | Самонина Светлана Петровна | ||
| Халык саны (2019) | 20 316 кеше | ||
| Халык тыгызлыгы | 26,77 кеше/км² | ||
| Милли состав | татар - 74,6%, рус - 21,3%, башкорт - 0,9% [1] | ||
| Дини состав | мөселман-сөннәчеләр, православлар | ||
| Мәйдан | 759 км² | ||
| |||
| Сәгать поясы | MSK (UTC+3) | ||
| Телефон коды | 85593 | ||
| Автомобиль номерлар коды | 16, 116 | ||
| http://jutaza.tatarstan.ru/ | |||
Ютазы муниципаль районы (Ютазы районы, рус. Ютазинский район) — Россия Федерациясе Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Административ үзәк — Урыссу шәһәр тибындагы поселогы. 2020 ел башына районда 20 248 кеше яшәгән. Шул исәптән шәһәр халкы — 10 633, авыл халкы — 9615[2].
1935 елда барлыкка килгән, 1958 елда Урыс дип аталган. 1963 елда бетерелгән. Ютазы районы буларак 1991 елда Баулы районы составыннан чыгару юлы белән торгызылды[3][4].
Район территориясендә «Урусский» сәнәгать паркы, шулай ук Татарстан Республикасы Президенты Рөстәм Миңнеханов йөкләмәсе буенча Урыссу ДРЭСнең элеккеге хезмәткәрләре өчен төзелгән «Тапарт» сынаулы-эксперименталь машина төзелеше заводы эшләп килә[5][6].
Ютазы районы территориясендә «Урдалы Тау» табигать һәйкәле урнашкан[7].
Республиканың көньяк-көнчыгышында урнашкан. Татарстан Республикасының Азнакай, Бөгелмә, Баулы районнары һәм Башкортостан (Туймазы һәм Шаран районнары, Октябрьский шәһәр округы) белән чиктәш булып тора. Район территориясе буйлап ага торган иң зур елгалар: Ык (Кама кушылдыгы), Ютазы, Дим (Ык кушылдыгы).
 | Яшел кырда канатларын җәеп салган көмеш тургай, көмеш белән каплап алынган һәм шулай ук алтын кояш белән бизәлгән (йөзнең сурәтсез), лазор купол рәвешендә чыга торган сында әлеге кош утырган. Гербның геральдик тасвирламасы[8] |  |
Гербның төп фигурасы — тургай. Ул районның көньяк-көнчыгыш урнашуына күрсәтә, чөнки таң яктысы, уяну, матурлык символы булып тора. Алтын кояш тормышны, энергияне һәм җылылыкны гәүдәләндерә. Җирле традицияләргә иярүне бизәкле купол күрсәтә, ул традицион татар орнаментларын хәтерләтә. Төсләрнең дә әһәмияте бар: алтын (сары) байлык, интеллект, хөрмәт, даимилек символы булып тора; көмеш — камиллек, миһербанлылык, үзара аңлашу; яшел — өмет, табигать, сәламәтлек, тормыш үсеше; лазурь — хакыйкать, намус һәм игелек символы[9].
Район байрагы герб нигезендә эшләнгән. Ул киңлеге озынлыгына 2:3 мөнәсәбәтле тигез булган турыпочмаклыктан гыйбарәт. Яшел фонда үзәктә ак тасма белән уратып алынган зәңгәрсу куполда күксел-ак тургай урнашкан. Эчендә — сары кояш[9].
1920 елга кадәр район җирләре Самара губернасының Бөгелмә өязенә кергән. 1920 елда өязне яңа төзелгән Татарстан АССР составында шул үк исемдәге кантонга үзгәртеп корып җибәргәннәр. 1930 елның июлендә территориаль реформа тәмамланды, ул вакытта Татарстан АССРның барлык кантоннары бетерелгән, алар урынына районнар төзелгән, хәзерге Ютазы районы территориясен Баулы районына тапшырганнар, ә мөстәкыйль муниципаль-административ берәмлек буларак, хәзерге атама белән 1935 елда аерып чыгарганнар[10][7]. 1958 елда район үзәге Ютазы авылыннан Урыссу эшчеләр поселогына күчерелә, анда 1944 елдан 2017 елга кадәр шәһәр формалаштыра торган предприятие — Урыссу ДРЭС эшләгән[11], шул ук вакытта район исеме Урыс дип үзгәртелә һәм бетерелгән Тымытык районының бер өлешен үз эченә кертә. 1963 елда Урыс районын юкка чыгарганнар. Ютазы районын 1991 елда Баулы районы составыннан чыгару юлы белән тулысынча торгызганнар[3][4][12].
2005 елда район хакимияте башлыгы итеп Алмас Сәхаповны билгеләгәннәр[13]. Барлыгы бер ел — 2010 елның октябреннән 2011 елның декабренә кадәр — районны соңрак Азнакай районы башкарма комитеты җитәкчесе итеп билгеләнгән Марсель Шәйдуллин җитәкли[14][15]. Ә Ютазы районы башлыгы итеп Рөстәм Нуриев билгеләнгән, ул үз вазыйфасына 2012 елда тулысынча керешкән һәм 2019 елда Алабуга районында вазифаларын башкаручы итеп билгеләнгәнче эшләгән[16][17]. 2019 елның сентябрендә район җитәкчесе ВВБ Аяз Шәфигуллин булган, соңрак ул 2020 елның сентябрендә район башлыгы вазыйфасына сайланган[18][19].
Шәһәр шартларында (Урыссу штп) район халкының 52,34%ы яши.
| Халык саны | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2002[20] | 2005[21] | 2006[22] | 2007[23] | 2008[24] | 2009[25] | 2010[26] | 2011[27] | 2012[28] | 2013[29] |
| 23 277 | ↘22 950 | ↘22 824 | ↘22 821 | ↘22 674 | →22 674 | ↘21 615 | ↘21 576 | ↘21 427 | ↘21 390 |
| 2014[30] | 2015[31] | ||||||||
| ↘21 214 | ↘21 094 | ||||||||
| Милләт | 1989[32] | 2002[33] | 2010[34] |
|---|---|---|---|
| татарлар | 62,6% | 74,7% | 74,6% |
| урыслар | 29,4% | 21,3% | 21,3% |
| арлар | 6,7% | ?% | ?% |
| чуашлар | 1,1% | 0,8% | ?% |
Ютазы муниципаль районында 1 шәһәр һәм 10 авыл җирлеге һәм алар составындагы 38 торак пункт[35].
Районда иң эре сәнәгать предприятиеләренең берсе — 33 гектардан артык мәйданлы һәм елына 70 мең м³ тимер-бетон эшләнмәләр җитештерү куәте булган «Әбсәләм төзелеш конструкцияләре һәм материаллары комбинаты»[36][37]. Башка алдынгы предприятиеләр — Урыссу химия заводы (химик реагентларны җитештерү)[38], "Электросоединитель" (электр тоташтыручыларын җитештерү)[39], "Урыссу рудалы түгел материал предприятиесе[40]", "Бетон+[41]", "Транспорт[42]", "Волма-Әбсәләм" (гипсокартон битләрне һәм пазогребеньле плитәләрне җитештерү), "Ютазы элеваторы[43]". Районның төп предприятиеләренең берсе — «Урыссу электромеханик заводы» — 2020 елның мартында банкротлыкка чыккан[44].
2014 елда район территориясендә «Урыссу» сәнәгать мәйданчыгы ачылган. 2017 елның октябрендә мәйданчык нигезендә резидентлар өчен икътисадый ташламалы шул ук исемдәге сәнәгать паркы төзелгән. Мәсәлән, парк территориясендә мәйданнар сатып алу яки арендага бирү чыгымнарын субсидияләү һәм җиһазлар сатып алу гомуми суммадан 25% һәм 50% тәшкил итә. 2019 елда мәйданчыкта керамзит блоклар, корпус җиһазлары, пластик эшләнмәләр, пиломатериаллар, дуңгыз ите һәм сыер ите сата торган химик продукция җитештерә торган 11 резидент эшләгән[5][45][46][47].
2017 елда Татарстан Республикасы Президенты Рөстәм Миңнеханов йөкләмәсе буенча «Татнефть» һәм «Пакер» компанияләре, ябылган Урыссу ДРЭСнең элеккеге хезмәткәрләрен эшкә урнаштыру өчен, «Тапарт» сынаулы-эксперименталь машина төзелеше заводы булдырганнар. 2020 елның сентябрендә объект төзелешенең беренче чираты тәмамланган[6].
2020 елның гыйнварыннан сентябренә кадәр район компанияләре үзләре җитештергән товарларны 2,9 млрд сумга диярлек җитештергәннәр (2013 елның бөтен суммасы 3,27 млрд сум тәшкил иткән)[48].
Авыл хуҗалыгына каралган җирләр 52 мең гектардан артык мәйданны били, шулардан 39 гектарга якын чәчүлек җирләре бар. Төп үстерелә торган бөртекле культуралар: сабан бодае, көзге арыш, арпа, солы, карабодай, борчак. Чәчү мәйданнарының якынча 50%ын бөртекле культуралар тәшкил итә. 2011 елда 54,3 мең тонна ашлык җыйганнар, чәчү мәйданының уңышлылыгы — 28,1 ц/га, 2020 елның августында — 17,8 тонна, уңышлылык — 43,2 ц/га[49][50]. Терлекчелекнең төп тармаклары — ит-сөт терлекчелеге һәм дуңгызчылык. Терлекләрнең баш тыгызлыгы 100 га 26 башка җитә. Районда авыл хуҗалыгы белән шөгыльләнщ торган эре предприятиеләр — «АгроМир», «Тукай ис. предприятие», «Нур-Агро», «Таң». 150дән артык крестьян-фермер хуҗалыгының үсеш дәрәҗәсе буенча «Алма-Ата» (авыл исеме буенча), Вафаулин Альберт һәм Нәбиуллин Илдус билгелиләр[4][49].
2020 елның беренче яртыеллыгында авыл хуҗалыгының тулай продукциясе 329 млн сум тәшкил итте. Бөтен 2013 елда бу күрсәткеч — 810 млн[48].
2020 елның февраль аенда булган мәгълүматларга караганда, тулай территориаль продукт 8,7 млрд сум тәшкил иткән, бу — чагыштырма бәяләрдә 2018 ел дәрәҗәсенә карата 104% тәшкил иткән[51].
2010 елдан 2020 елга кадәрге чорда уртача айлык хезмәт хакының минималь кулланучы бюджетына нисбәте 1,76дан 2,22 тапкырга кадәр артты. Шул ук вакытта 2010 елда уртача хезмәт хакы 12,7 мең сум тәшкил иткән, ә 2020 елга 33 меңгә кадәр арткан. 2010 елдан 2020 елга кадәр эшсезлек дәрәҗәсе 1,34% тан 2,5 % ка кадәр артты, уртача төбәк күрсәткече 3,78[48][52].
Татарстан Республикасы Социаль-икътисадый мониторинг комитеты бәяләве буенча 2020 елның беренче яртыеллыгында Ютазы районының төп капиталына инвестицияләр (хуҗалык субъектларының тулы даирәсе) 700 млн сумга якын, ягъни Татарстанда инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,3 % тәшкил иткән[2]. Барыннан да бигрәк электр энергиясе, газ яки пар белән тәэмин итүгә (42 млн сумга якын), эшкәртү җитештерүеләренә (23 млн сумнан артык), транспортлау һәм саклауга (12,6 млн) инвестициялиләр[2]. Республиканың Дәүләт статистикасы федераль хезмәте мәгълүматлары буенча 2019 елда Ютазы районына 529 млн сумга якын инвестицияләр җәлеп ителгән (бюджет акчаларыннан һәм кече эшкуарлык субъектларыннан керемнәрдән тыш), ә 2018 елда — 219 млн[2][52].
| 2018 ел | 2019 ел | 2020 ел (гыйнвар-июнь) | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| кв.м | % | ТРда | кв.м | % | ТРда | кв.м | % | ТРда | ||||
| кв.м | район %ы | кв.м | район %ы | кв.м | район %ы | |||||||
| Барлыгы | 10041 | 100 | 2409949 | 0,42 | 11038 | 100 | 2675529 | 0,41 | 8448 | 100 | 1353428 | 0,62 |
| Шул исәптән предприятиеләр һәм оешмалар тарафыннаг | 2324 | 23,15 | 1301195 | 0,18 | - | - | 1569808 | - | - | - | 551485 | - |
| Шул исәптән халык тарафыннан | 7717 | 76,85 | 1108754 | 0,70 | 11038 | 100 | 1105721 | 1,00 | 8448 | 100 | 801943 | 1,05 |
Районның төп автоюллары: 16К-0025 «Азнакай — Ютазы — М-5 "Урал"», 16К-1710 «Урыссу — Октябрьский», «Урыссу — Ютазы — Бөгелмә». Автомобиль юллары челтәренең гомуми озынлыгы 400 км тәшкил итә, шулардан төбәк әһәмияттәге — 195,6, җирле — 204,4 км. Районда каты өслекле 185,38 км юл[49]. Район территориясендә Куйбышев тимер юлының «Инза — Чишмә» тимер юл линиясе уза, шулай ук «Урыссу — Нарышево» (Октябрьский шәһәре) тимер юл тармагы урнашкан.
Ютазы районы территориясендә 1972 елда төзелгән «Урдалы Тау» табигать һәйкәле урнашкан. Анда 76 төр үлән үсемлекләре тәкъдим ителгән, алар болын далаларына хас, ташлы далаларга хас 19 төр һәм нарат урманнарына — 9 төр үсемлекләр. Шулай ук Татарстан Республикасының Кызыл китабына кертелгән вәкилләр дә бар. Мәсәлән, шалфей төшә торган, шаровница нокталы, җитен күпьеллы, миндаль түбән. Хайваннардан аеруча киң таралган: кәлтә, чәперчек сары, йомран, зур түшкә[7].
2020 елда Димтамак җирлеге территориясендә 356 м² мәйданлы территориядә нефтьле продуктларны легаль булмаган урнаштыру һәм күмү табылган[53][54].
Район территориясендә 21 балалар бакчасы, 17 мәктәп, Балалар иҗаты үзәге, районның төрле авылларында 21 филиаллы Мәдәният йорты һәм 19 филиаллы Үзәк китапханә системасы эшли[49][4]. Район сәламәтлек саклау системасында Урыссу үзәк хастаханәсе, ике табиб амбулаториясе һәм 17 фельдшер-акушерлык пункты бар[49][4].
1992-2012 елларда 124нче санлы Ютазы һөнәри училищесы (2012-2016 елларда Бөгелмә аграр көллияте филиалы) эшләгән.
 | Шәһәрләр: Казан | Чаллы | Азнакай | Алабуга | Арча | Әгерҗе | Әлмәт | Баулы | Болгар | Бөгелмә | Буа | Зәй | Зеленодольск | Иннополис | Кукмара | Лаеш | Лениногорск | Мамадыш | Менделеевск | Минзәлә | Нурлат | Тәтеш | Түбән Кама | Чистай Районнар: Азнакай районы | Аксубай районы | Актаныш районы | Алабуга районы | Алексеевск районы | Апас районы | Арча районы | Әгерҗе районы | Әлки районы | Әлмәт районы | Әтнә районы | Балтач районы | Балык Бистәсе районы | Баулы районы | Биектау районы | Бөгелмә районы | Буа районы | Зәй районы | Кайбыч районы | Кама Тамагы районы | Кукмара районы | Лаеш районы | Лениногорск районы | Мамадыш районы | Менделеевск районы | Минзәлә районы | Мөслим районы | Түбән Кама районы | Норлат районы | Питрәч районы | Саба районы | Сарман районы | Спас районы | Тәтеш районы | Теләче районы | Тукай районы | Чирмешән районы | Чистай районы | Чүпрәле районы | Югары Ослан районы | Ютазы районы | Яңа Чишмә районы | Яшел Үзән районы | юкка чыккан районнар |  | |
Урыссу Акбаш | Аксакүл | Акчишмə | Акъюл | Алабакүл | Алма-Ата | Байлар | Биектау | Бәйрәкә | Бәйрәкә тимер юл разъезды | Бәйрәкәтамак | Димтамак | Екатериновка | Енәй | Иске Каразирек | Иске Урыссу | Исмәт разъезды | Каклы Күл | Керкәле | Кече Урыссу | Кәрәкәшле | Кәрәкәшле тимер юл разъезды | Көрәш Бүләк | Малиновка | Подгорный | Салкын Чишмә | Тарлау | Ташкичү | Урал | Хөррият | Ютазы | Яңа Каразирек | Яссы Тугай | Әбсәләм | Әбсәләм-2 | Ык (авыл) | Ютазы кымыз шифаханәсе |
