Olga Oleynik
Olga Arsenyevna Oleynik (1925-yil 2-iyul, Matusov – 2001-yil 13-oktyabr, Moskva) – sovet va rus matematik va mexanigi, fizika-matematika fanlari doktori, professor, Rossiya Fanlar akademiyasining haqiqiy aʼzosi (1991-yil), Moskva davlat universiteti mexanika-matematika fakulteti differensial tenglamalar kafedrasi mudiri(1996-yil).„Moskva matematika jamiyati materiallari“ bosh muharriri va „Uspexi Matematicheskix Nauk“ jurnali bosh muharriri oʻrinbosari boʻlib faoliyat olib borgan[1].
| Olga Arsenyevna Oleynik | |
|---|---|
 | |
| Tavalludi | 1925-yil 2-iyul SSSR, Ukraina SSR, Matusov |
| Vafoti | 2001-yil 13-oktyabr Rossiya, Moskva |
| Fuqaroligi |  SSSR  Rossiya |
| Ilmiy darajasi | fizika-matematika fanlari doktori 1954-yil |
| Ilmiy unvoni | professor |
| Akademik rahbarlari | I.G. Petrovskiy |
| Mashhur shogirdlari | Yu. V. Yegorov, S. N. Krujkov |
| Mukofotlari |    |
Tarjimai holi
Olga Oleynik 1925-yilda Ukrainaning Cherkas viloyati Matusov qishlogʻida tavallud topgan. Ulugʻ Vatan urushi paytida otasi ishlagan muhandislik zavodi Permga evakuatsiya qilingan, u yerda oʻrta maktabni tamomlagan (1942-yil) va Perm davlat universitetining fizika-matematika fakultetiga oʻqishga kirgan. Oʻqish bilan birga har kuni 4 soat mudofaa zavodida ishlagan[2]. 1944-yilda Moskva davlat universiteti professori S.A.Yanovskaya tavsiyasi bilan Moskva davlat universitetining mexanika-matematika fakultetiga oʻtkazilgan[3].
1947-yilda Moskva davlat universitetining mexanika-matematika fakultetini imtiyozli diplom bilan tamomlab, talabalik yillarida unga rahbarlik qilgan I. G. Petrovskiy[3] qoshidagi Moskva davlat universitetining matematika instituti qoshidagi aspiranturaga oʻqishga qabul qilingan[1]. 1946–1950-yillarda Moskva davlat universiteti fizika-texnika fakultetining matematika kafedrasida va 1950-yildan Moskva davlat universiteti mexanika-matematika fakultetining differentsial tenglamalar kafedrasida (1955-yildan – professor) oʻz faoliyatini koʻrsatgan[4].Olga Oleynik 1948–1961-yillarda Moskva davlat universitetida oʻqituvchilik bilan bir vaqtda SSSR Fanlar akademiyasi Matematika institutida, 1965-yildan SSSR Fanlar akademiyasi Mexanika masalalari institutida faoliyat olib borgan.
1973-yilda I.G. Petrovskiy vafotidan keyin Moskva davlat universiteti differensial tenglamalar kafedrasi mudiri boʻlgan va 2001-yilga qadar uni boshqargan [5]. Mexanika-matematika fakulteti talabalari uchun „Qisman differensial tenglamalar“ kursidan dars bergan[4]. Olga Oleynik tashabbusi bilan 1973-yilda Moskva davlat universitetining mexanika-matematika fakultetida differensial tenglamalar va fizikaning matematik muammolari boʻyicha I. G. Petrovskiy nomidagi seminar tashkil etilgan, uning toʻplamlari MDUda muntazam nashr etilgan[1].
1991-yil 7-dekabrda RASning (Matematika, Mexanika va Informatika seksiyasi) haqiqiy aʼzosi etib saylangan[6].
Olga Arsenyevna Oleynik 2001-yil 13-oktyabrda 77 yoshida olamdan oʻtgan. U Moskvadagi Troyekurovskoye qabristoniga dafn qilingan[7].
Ilmiy faoliyati
O. A. Oleynik ilmiy tadqiqotlarining asosiy yoʻnalishlariga quyidagilar kiradi: qisman differensial tenglamalar nazariyasi, matematik fizika va uning qoʻllanilishi, amaliy matematika, topologiya, elastiklik nazariyasi. U nomanfiy xarakterli 2-tartibli differensial tenglamalarning xossalarini, algebraik navlarning topologik xossalarini, nochiziqli differensial tenglamalarning uzluksiz yechimlarini (zarba toʻlqinlari nazariyasi), filtratsiya nazariyasi va chegara qatlami nazariyasi muammolarini oʻrganishga katta hissa qoʻshgan[8].
Olga Oleynik 1954–1957-yillarda[9][10][11] birinchi tartibli skalyar kvazizikli tenglama uchun ixtiyoriy chegaralangan oʻlchanadigan boshlangʻich funksiyali Koshi muammosi umumlashtirilgan yechimining taʼrifini bergan va bunday yechimning mavjudligi toʻgʻrisidagi global teoremani isbotlagan, uning oʻziga xosligi va unga bogʻliqligini oʻrgangan. Boshlangʻich funksiyasi, har qanday yechimni eng yuqori hosiladagi kichik parametrli mos keladigan parabolik tenglama yechimlari chegarasi sifatida aniqlash mumkinligini koʻrsatgan[12]. Oleynik 1957-yilda N. D. Vvedenskaya bilan birgalikda[13] kvazizikli parabolik tenglamani sonli yechish uchun grid usulidan foydalanish tartibini ishlab chiqqan[12].
O. A. Oleynik 1957-yilda mexanikada uchraydigan baʼzi bir kvazizikli giperbolik tizimlar uchun (gaz dinamikasi, plastisiya nazariyasi va „sayoz suv“ nazariyasi masalalarida) Koshi muammosining umumlashtirilgan yechimi uchun yagona teoremasini[12][11] isbotlagan. Oleynikning bu va keyingi asarlari EHopfning tadqiqotlari bilan birgalikda giperbolik tenglamalar va tizimlarning uzluksiz yechimlari nazariyasini jadal rivojlantirish uchun asos yaratgan[1].
Olga Arsenyevnaning „Statsionar boʻlmagan filtrlash tenglamalari tipidagi tenglamalar to'g'risida“ ishi (1957-yil) gʻovakli muhitda suyuqlik va gazlarni statsionar boʻlmagan filtrlashning matematik nazariyasini ishlab chiqish uchun asos boʻlgan. Bu nazariyaning matematik apparati chiziqsiz parabolik tenglamalar boʻlib, ular istalgan funksiya yoki uning hosilasining maʼlum qiymatlari uchun degeneratsiyalanadi. Matematik bunday tenglamalar uchun Koshi masalalariga nisbatan birinchi boʻlib umumlashtirilgan yechimni belgilab, uning mavjudligi va oʻziga xosligini isbotlagan.
Olga Oleynik gidrodinamika muammolariga tayanib, chegara qatlamining matematik nazariyasini tuzgan: 1904-yilda L. Prandtl tomonidan taklif qilingan chegara qatlamini tavsiflovchi tenglamalar uchun asosiy muammolarning yechimi borligi, oʻziga xosligi va barqarorligini isbotlagan[1].
Matematik elastiklikning matematik nazariyasi sohasida elastiklik nazariyasi tenglamalari tizimi va bigarmonik tenglama uchun chegaraviy masalalar yechimlarining asimptotikasini oʻrgangan. U silindrsimon boʻlmagan jismlar uchun Sen-Venant prinsipini isbotlagan va tenglamalar va tizimlarning keng sinflari uchun uning analoglarini – energiya tengsizliklarini olgan; u cheksiz silindrda cheksiz energiyaga ega boʻlgan elastiklik nazariyasi tenglamalarining yechimi cheksizlikda kamayib borishi masalasini hal qilgan[1].
Olganing matematika va mexanikaga qoʻshgan hissasi xalqaro eʼtirofga sazovor boʻldi va uning ishi koʻplab ilmiy monografiyalar va qisman differentsial tenglamalar nazariyasi boʻyicha maqolalarda keltirilgan. Ingliz tilidagi matematika adabiyotida O. A. Oleynikning E. V. Radkevich bilan hamkorlikda yozgan „Ikkinchi tartibli tenglamalar manfiy boʻlmagan xarakterli shakl“ asari tez-tez tilga olinadi[14].
O. A. Oleynik 370 dan ortiq ilmiy maqola va 8 ta monografiya muallifi. U 57 nafar fizika-matematika fanlari nomzodlarini tayyorlagan, ulardan 20 nafari keyinchalik fan doktori bo‘lgan; A. M. Ilyin Rossiya Fanlar akademiyasi akademigi, T. D. Jo‘rayev – O‘zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi, Chjou Yulin – Xitoy Fanlar akademiyasi akademigi etib saylandi[3].
Mukofotlari
- „Shon-sharaf“ ordeni (1995-yil)
- N. G. Chebotarev nomidagi mukofot (1952-yil) – yuqori hosilalar uchun kichik parametrli elliptik tenglamalar boʻyicha tadqiqotlar uchun[1]
- M.V.Lomonosov mukofoti (1964-yil) – chegaraviy qatlam nazariyasi boʻyicha ish uchun[1]
- SSSR Davlat mukofoti (1988-yil) – „Differensial operatorlar uchun chegaraviy muammolarni oʻrganish va ularning matematik fizikada qoʻllanilishi“ seriyasi uchun[3]
- I. G. Petrovskiy nomidagi mukofot (1995-yil) – matematik fizika muammolari yechimlarining asimptotik xususiyatlarini oʻrganish boʻyicha tadqiqotlar uchun[3]
- 1964-yildan Palermodagi Italiya Fanlar Akademiyasi aʼzosi[1]
- Nazionale dei Lincei Akademiyasi xorijiy aʼzosi (Italiya)
- 1983-yil 7-martdan Edinburg Qirollik jamiyatining faxriy aʼzosi[1]
- RSFSRda xizmat koʻrsatgan fan va texnika arbobi (1985-yil)[3]
- Moskva davlat universiteti faxriy professori (1997-yil) unvonlari bilan taqdirlangan.