Shveysariya Milliy banki

Banknotlar emissiya qiluvchi tijorat banklari sonini qisqartirish zarurati natijasida Milliy bank vujudga keldi, tijorat banklari soni 1826-yildan keyin 53 tani tashkil etardi. 1874-yilgi Federal Konstitutsiyani qayta koʻrib chiqishda unga banknotlarni chiqarishga oid qonunlarni nazorat qilish vazifasi berildi. 1891-yilda Federal Konstitutsiya Konfederatsiyaga banknotlarni chiqarish boʻyicha yagona huquqlarni topshirish uchun yana qayta koʻrib chiqildi.

1905-yilgi poydevor

Shveysariya Milliy banki 1905-yil 6-oktabrda qabul qilingan va 1906-yil 16-yanvarda kuchga kirgan "Milliy bank toʻgʻrisidagi qonun" asosida tashkil etilgan. Faoliyatini 1907-yil 20-iyunda boshlangan^[6].

Birinchi jahon urushi

Birinchi jahon urushi davrida (1914—1917)^[7] Shveysariya Federal Kengashi birinchi marta bankka kichik nominaldagi banknotlarni chiqarish boʻyicha koʻrsatma berdi^[1].

Ikki jahon urushi oraligʻidagi davr

Federal Kengash 1936-yilda Shveysariya frankini devalvatsiya qildi va natijada Milliy bankda kelajakdagi favqulodda vaziyatlarda foydalanish mumkin boʻlgan Währungsausgleichsfonds jamgʻarmasi mablagʻlari paydo boʻldi^[8].

Ikkinchi jahon urushi

Shveysariya Milliy banki Reyxsbankka 1,2 milliard frank taqdim qildi. Shundan Milliy bankka berilgan oltinning taxminan 780 million frank qiymatidagi qismi Germaniya kuchlari tomonidan talon-taroj qilingan oltin edi. Bundan tashqari, Milliy bank Ittifoq kuchlarining oltiniga 1,2 dan 1,6 milliard frankkacha almashtirdi^[9]. 1944-yil 20-aprelda Italiyaning oltin zaxiralaridan oltin Komodan Kyassodagi temir yoʻl vokzaliga yetib keldi^[10].

Ikkinchi jahon urushi davrida natsistlar oltinini topshirishda Shveysariya Milliy bankining roli haqida bahslar mavjud. ShMB urushdan oldin kontinental Yevropadagi eng yirik oltin tarqatish markazi edi. 1997-yilda AQSh Davlat departamenti tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, bank "Reyxsbankdan olgan oltinning bir qismi bosib olingan mamlakatlardan talon-taroj qilinganini bilishi kerak"^[11]. Buni 1998-yilda Shveysariya Berjie komissiyasi tasdiqlagan va komissiya ShMB natsistlardan 440 million AQSH dollari oltin olgan^[12], shulardan taxminan 316 million dollarlik qismi talon-taroj qilingan degan xulosaga kelgan ^{[manba kerak]}. Natsistlar boshqaruvidan olingan oltinlar Yevropaning markaziy banklaridan hamda fashistlar rejimining hiylasi bilan tashkil etilgan konslagerlarda qatl etilgan yahudiylardan oʻgʻirlangan oltinlar boʻlib, Milliy bankning sobiq arxivchisi Robert Voglerning soʻzlariga koʻra, ShMB na bu faktlarni bilgan, na oʻsha paytda oltinlarning bank tasarrufiga oʻtkazilishi jarayonini jiddiy darajada surishtirilgan^[13].

Urushdan keyingi 20-asr

1981-yilda bank Orell Füssli kompaniyasi va Landis+Gyr nomli optik tadqiqot guruhi ishtirokida banknot dizayni masalalari boʻyicha tadqiqotda ishtirok etdi^[14].

1994-yil davomida bank Konfederatsiya boshqaruvi va nazorati ostida faoliyat yurituvchi aksiyadorlik jamiyati sifatida tavsiflangan. Bankningkantonlarda sakkizta filiali va yigirmata kichik filiali bor edi. Bank boshqaruvi Milliy bankning umumiy ijroiya boshqaruvi tomonidan amalga oshirilib, uning nazorati aksiyadorlar, banklar kengashi, banklar qoʻmitasi, uning mahalliy qoʻmitalari va taftish komissiyasiga yuklatilgan. Boshqaruv kengashining uch nafar aʼzosi birgalikda Shveysariya Milliy bankining pul-kredit siyosati boʻyicha qaror qiladilar. 1993-yil oxiriga kelib bankda 566 nafar xodim ishlar edi^[1].

2004-yil: hukumatdan rasmiy mustaqillik

2004-yil may oyida Shveysariya Federal Konstitutsiyasining 99-moddasi kuchga kirishi bilan Milliy bank rasmiy mustaqillikka erishdi^[15].

2008-yil: UBS qutqaruvi

Milliy bank va Shveysariya hukumati 2008-yil oktabr oyida ipoteka inqirozi davrida xususiy bank boʻlmish UBS uchun qutqaruv rejasini ishlab chiqdi^[16]. UBSning taxminan 60 milliard dollarlik zaharli aktivlarini olishga rozi boʻlgan ShMB qimmatli qogʻozlarni saqlash uchun SNB StabFund deb nomlangan maxsus maqsadli vositani yaratdi^[17][18]. Bir necha yil ichida ShMB UBSning likvid boʻlmagan qimmatli qogʻozlaridan xalos boʻlib, ushbu jarayonda 5 milliard frank foyda qildi^[17].

2011-yil: yevro kursining chegarasi

2011-yil 6-sentyabrda ShMB bir yevro uchun 1,20 CHF minimal almashinuv kursi belgilanishini eʼlon qildi va bank ehtimoliy retsessiya rivojlanishini toʻxtatish choralarini koʻrish maqsadida "bu minimal kursni qatʼiyat bilan qoʻllashini va chet el valyutasini cheksiz miqdorda sotib olishga tayyorligini"^[19][20] bildirdi. Bankning taʼkidlashicha, 1,20 kursi himoyalangan, chunki bank ushbu kursni yetarli darajada nazorat qilish uchun yetarlicha banknotlarni zarb qilish imkoniyatiga ega^[21].

2015-yil 15-yanvar kuni Milliy bank yevro-valyuta kelishuvi yevro inqirozi oʻtib ketgani va yevropaliklar moliyaviy siyosatda oʻzgarishlar qilishini e’lon qildi^[22].

2021-yildan boshlab egalik

2021-yil 31-dekabr holatiga koʻra, ovoz beruvchi aksiyalarning 78,17 foizi ommaviy aksiyadorlarga (kantonlar, hududiy (kantonal) banklar va boshqalarga) tegishli. Qolgan aksiyalar asosan xususiy shaxslar qoʻlida. ShMB aksiyalari 1907-yildan beri SIX Shveysariya birjasida listingga kiritilgan^[23]. 2022-yil aprel holatiga koʻra, germaniyalik tadbirkor Teo Zigert (Teo Siegert) bank aksiyalarining 5,05 foiziga egalik qiladi va bu aksiyalar nemis tadbirkorini Vod kantoni (3,401%) va Syurix kantoni (5,2%) orasidagi uchinchi yirik aksiyadorga aylantirdi^[24]. Milliy bankning nizomi xususiy investorlarning ovoz berish huquqini 100 ta aksiya bilan cheklaydi.

2022-yilgi zararlar

2023-yil 9-yanvarda ShMB 2022 moliyaviy yil natijalariga koʻra 132 milliard frank zarar koʻrganini maʼlum qildi^[25]. Koʻplab kantonlar Milliy bankning dividend toʻlashini kutgan edi, ayrim kantonlar oʻz byudjetlarini qayta koʻrib chiqishlari yoki hatto moliyaviy zaxiralarini ishga solishlariga toʻgʻri keldi. Masalan, Turgau kantoni rejalashtirilgan soliqni kamaytirishni kechiktiradigan boʻldi. Xuddi shunday, federal hukumat ShMBdan 666 million frank daromadni budjetga olishni rejalashtirgan edi^[26].

2023-yilgi likvidlik yordami

2023-yil 16-martda Credit Suisse banki aksiyalarining narxi qariyb 25 foizga arzonlaganidan keyin Shveysariya Milliy bankidan 50 milliard frank kredit olib, kapitalini mustahkamlashga harakat qildi. Credit Suisse aksiyalari narxi pasayishiga sabab, uning eng yirik investori Saudiya Milliy banki tartibga solish cheklovlari tufayli shveysar tijorat bankiga koʻproq moliyaviy yordam bera olmasligini aytgani boʻldi^[27][28][29]. Intervensiyaga qaramay, oʻsha haftada bank qochishi sodir boʻldi, bu Milliy bank va Shveysariya hukumatining UBSning Credit Suisse bankini qoʻshib olishini tezlashtirishiga sabab boʻldi^[30]. UBS tomonidan Credit Suisse sotib olishni qoʻllab-quvvatlash uchun ShMB 100 milliard frank boʻlgan likvidlik yordamini taklif qildi^[31].

Milliy bank faoliyatining asosiy tamoyillari pul-kredit siyosati masalalariga bagʻishlangan Federal Konstitutsiyaning 99-moddasida keltirilgan^[32]. Milliy bank haqida toʻgʻridan-toʻgʻri eslatib oʻtilgan tamoyillarga taalluqli uchta omil mavjud boʻlib, ulardan toʻrttasi moddada koʻrsatilgan. Shuning uchun ShMB konstitutsiyaviy nizomga koʻra Shveysariyaning iqtisodiy manfaatlariga muvofiq harakat qilishga majburdir^[33]. Shunga koʻra, Milliy bankning asosiy vazifasi:

Shveysariya iqtisodiyoti va Shveysariya xalqi manfaati uchun ishonchli pul-kredit siyosatini olib borish^[34].

Milliy bank oʻz saytida xodimlari tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar roʻyxatini eʼlon qilib boradi. 2004-yildan (2 ta maqola) boshlangan bu ish 2005-yil (2), 2006-yil (11), 2007-yil (17), 2008-yil (19), 2009-yil (16), 2010-yil (19), 2011-yil (14), 2012-yil (16), 2013-yil (11), 2014-yillarda (13) ham davom etgan. 2015-yil 1-avgust holatida toʻqqizta maqola sakkizta iqtisodiy roʻyxat koʻrsatilgan^[35]. 2005-yildan boshlab sanab oʻtilgan bank vazifalari bilan bogʻliq boʻlgan tadqiqotlar^[36], 2012-yildan hozirgi kungacha qoʻshimcha ravishda roʻyxatga olingan tadqiqotning ikki yilda bir marta nashr etiladigan yangilanishigacha mavjud^[37].

Naqd pul yetkazib berishi va taqsimlashi

Milliy bankka banknotlarni emissiya qilishda monopol huquqqa ega. U iqtisodiyotni banknotlar bilan taʼminlaydi. Shuningdek, Konfederatsiya tomonidan tanga tarqatish vazifasi yuklangan.

Naqd pulsiz toʻlov operatsiyalari

Naqd pulsiz hisob-kitob operatsiyalari sohasida Milliy bank banklar oʻrtasida toʻlovlar boʻyicha xizmatlar koʻrsatadi. Banklararo toʻlovlarShveytariya Banklararo kliring tizimi orqali (SIC) ShMBda saqlanadigan depozit hisobvaraqlari orqali amalga oshiriladi.

Valyuta zaxiralarini investitsiya qilishi

Milliy bank valyuta zaxiralarini boshqaradi. Zaxiralar Shveysariya frankiga boʻlgan ishonchni uygʻotadi, inqirozlarning oldini olish va yengishda yordam beradi va valyuta bozoridagi intervensiyalar uchun ishlatilishi mumkin.

Moliyaviy tizim barqarorligi

Milliy bank pul-kredit siyosatida hakamlik qilish orqali moliya tizimining barqarorligiga hissa qoʻshadi. Ushbu vazifa doirasida moliya tizimi uchun risk manbalarini tahlil qiladi, tizimli ahamiyatga ega boʻlgan toʻlov va qimmatli qogʻozlar boʻyicha hisob-kitob tizimlarini nazorat qiladi va moliya sektori uchun operatsion muhitni ragʻbatlantirishga yordam beradi.

Xalqaro valyuta hamkorligi

Federal hukumat organlari bilan birgalikda Milliy bank xalqaro valyuta hamkorligida ishtirok etadi va texnik koʻmak beradi.

Konfederatsiya bankiri

ShMB Shveysariya Konfederatsiyasi bankiri vazifasini bajaradi. Bank Konfederatsiya nomidan toʻlovlarni amalga oshiradi, pul bozoridagi qarz reestriga qarz qogʻozlari va obligatsiyalar chiqaradi, qimmatli qogʻozlarning saqlanishini, pul bozori va valyuta operatsiyalarini amalga oshiradi.

Statistika

Milliy bank banklar va moliya bozorlari, toʻlov balansi, xalqaro investitsiya pozitsiyasi va Shveysariya moliyaviy hisoblari boʻyicha statistik maʼlumotlarni tuzadi.

Investitsiyalar

Shveysariya Milliy banki oʻz aktivlarini, xususan, fond bozoriga ham investitsiya qiladi. 2018-yilda uning aksiyalari portfeli 153 milliard Shveysariya frankini tashkil etdi^[38].

Uning koʻrsatmalariga koʻra, u "xalqaro miqyosda taqiqlangan qurollarni ishlab chiqaradigan, asosiy inson huquqlarini jiddiy buzadigan yoki muntazam ravishda jiddiy atrof-muhitga zarar yetkazadigan kompaniyalar aksiyalaridan saqlanadi"^[39].

2016-yildan beri atrof-muhit assotsiatsiyasi va akademiklar ushbu investitsiyalar Iqlim boʻyicha Parij kelishuvini (2-modda) hisobga olinmaganligi va 2017-yilda kamida 50 million tonna karbonat angidrid chiqindilari uchun javobgar ekanligini tanqid qiladi^[38][40][41].

Pul-kredit siyosati

Shveysariya Milliy banki butun mamlakat manfaatlariga xizmat qiluvchi pul-kredit siyosatini amalga oshiradi. Bank iqtisodiy oʻzgarishlarni hisobga olgan holda narxlar barqarorligini ta’minlashi kerak. Pul-kredit siyosati ishlab chiqarish va narxlarga sezilarli vaqt oraligʻida ta’sir qiladi. Binobarin, u joriy inflyatsiya emas, balki inflyatsiya prognozlariga asoslanadi.

Milliy bankning pul-kredit siyosati strategiyasi uchta elementdan iborat: narxlar barqarorligi ta’rifi (regulyator narxlar barqarorligini milliy iste’mol narxlari indeksining yiliga 2 foizdan kam oʻsishi bilan tenglashtiradi), inflyatsiyaning oʻrta muddatli shartli prognozi va operatsion darajada, Shveysariya frankidagi uch oylik investitsiyalar uchun Libor stavkasini oʻzida aks ettirgan bazaviy foiz stavkasining maqsadli diapazon.

Aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi

Aksiyadorlarning umumiy yigʻilishi yiliga bir marta, odatda aprel oyida oʻtkaziladi. ShMBning ommaviy vakolatiga koʻra, aksiyadorlar yigʻilishining vakolatlari xususiy huquq boʻyicha aksiyadorlik jamiyatlaridagidek keng emas.

Bank kengashi

Bank kengashi Shveysariya Milliy bankining ish yuritishini kuzatib boradi va nazorat qiladi. Kengash 11 nafar a’zodan iborat: olti a’zo, xususan, Prezident va Vitse-Prezident Federal Kengash tomonidan, besh nafari esa Aksiyadorlar yigʻilishi tomonidan tayinlanadi. Bank kengashi tarkibida toʻrtta qoʻmita faoliyat olib boradi: Taftish qoʻmitasi, Risk qoʻmitasi, Ragʻbatlantirish qoʻmitasi va Tayinlash qoʻmitasi.

Bank kengashi a’zolari roʻyxati ShMB veb-saytida e’lon qilinadi^[42].

Boshqaruvi

Shveysariya Milliy bankining boshqaruv va ijro etuvchi organi Boshqaruv sanalanadi. Boshqaruv, xususan, pul-kredit siyosati, aktivlarni boshqarish strategiyasi, moliya tizimi barqarorligiga hissa qoʻshish va xalqaro valyuta hamkorligi uchun javobgardir. Boshqaruv uchta a’zodan iborat:

• Rais: Tomas Jordan^[43]
• Rais oʻrinbosari: Fritz Zurbrügg^[43]
• A’zo: Andrea M. Maechler

Boshqaruv kengashi raislari

• Heynrix Kundert, 1907-yil 20-iyun - 1915-yil 30-noyabr^[44]
• Avgust Burkhardt, 1915-yil 1-dekabr - 1924-yil 26-noyabr^[44]
• Gottlib Baxman, 1925-yil 1-iyul - 1939-yil 15-mart^[44]
• Ernst Weber, 1939-yil 1-aprel - 1947-yil 31-mart^[44]
• Pol Keller, 1947-yil 1-aprel - 1956-yil 31-may^[44]
• Valter Shvegler, 1956-yil 1-iyun - 1966-yil 31-avgust^[44]
• Edvin Stopper, 1966-yil 1-sentabr - 1974-yil 30-aprel^[44]
• Fritz Leutwiler, 1974-yil 1-may - 1984-yil 31-dekabr^[44]
• Per Languetin, 1985-yil 1-yanvar - 1988-yil 30-aprel^[44]
• Markus Lusser, 1988-yil 1-may - 1996-yil 30-aprel^[44]
• Hans Meyer, 1996-yil 1-may - 2000-yil 31-dekabr^[44]
• Jan-Pier Rot, 2001-yil 1-yanvar - 2009-yil 31-dekabr^[44]
• Filipp Xildebrand, 2010-yil 1-yanvar - 2012-yil 9-sentabr^[44]
• Tomas J. Jordan, 2012-yil 18-apreldan beri^[44]

ShMB Shveysariyaning rasmiy oltin zaxiralarini boshqaradi, 2008-yil holatiga koʻra 1145 tonnani tashkil etadi va 30,5 milliard CHFga baholanadi. Oltinlar Berndagi Federal parlament binosining shimolidagi Federal maydon (Bundesplatz) ostidagi ulkan omborlarda saqlanadi, deb ishoniladi, ammo ShMB oltin zaxiralarining joylashuvini sir deb hisoblaydi^[45]. Oltinlar saqlanadigan joyni 2008-yili Bernning Der Bund gazetasi tomonidan mustaqil tasdiqlagan. Gazeta 2001-yil Berndagi ShMB binosida Keystone axborot agentligi fotografiga tomonidan ruxsat etilgan oltin quymalar rasmini chop etgan^[46]. Der Bund shuningdek, shahar tadqiqot idorasining nafaqadagi xodimiga iqtibos keltirgan holda, oltin omborlar Federal maydonning qariyb yarmini egallashi va Aar daryosi sathigacha oʻnlab metr chuqurlikka ega ekanligini aytdi^[45]. ShMB oltin zaxiralari Shveysariya (70% - asosan Berndagi Bundesplatz va Bazeldagi Xalqaro hisob-kitoblar bankida) va xorijdagi (ya’ni Angliya banki va Kanada banki) turli xavfsiz joylarda saqlanadi^[47].

1990-yillarning oxiridan 2005-yilgacha Milliy bank natsistlarning oltin ishi^[8] ortidan oltin zaxiralarining yarmini oʻz tasarrufidan (qobiliyatsiz ravishda, oltin narxi tarixiy past darajada boʻlganida)^[48] chiqardi.

• Shveysariyada bank ishi
• Shveysariya iqtisodiyoti
• SARON (Shveysariyaning oʻrtacha overnayt kursi)
• Shveysariya moliya bozorini nazorat qilish organi (FINMA)
• Shveysariya oltin zaxiralari boʻyicha referendum, 2014-yil
• Shveysariya suveren pul referendumi, 2018-yil

• Rasmiy veb-sayti