Raton-laveu

I mzeure 75 a 95 cintimetes, sins l' cawe (di 22 a 25 cm). Les måyes sont-st ene miete pus grands eyet pus pezants k' les frumeles.

El pwès d' èn ourson-laveu, c' est å pus sovint etur troes et dmey et nouv kg.^[4] Les pus gros d' inte di yeusses vicnut al Bijhe do Canada. Li rcoird, c' est 28 kg.^[5] Mins nerén, ça dipind des såjhons. Å waeyén-tins, i savnut esse 50 å cint pus crås k' après l' ivier.^[6]

L' ourson-laveu a des longs poys, k' el coleur pout aler do noer å bron clair disk' å påle gris, cåzu blanc.

Si cawe est pus coûte ki l' cene d' on rnåd, avou cwate a shijh noers aneas, come li tchet d' bwès.

Il a on pondant muzea et des ptitès rondès orayes.

Ses mimbes sont courts. Les pates finixhnut pa cénk doets avou des crawieusès grawes. I n' a pont sins pwels sol plante des pîs.

Sorlon l' soce sincieuse : Mammal Species of the World (les biesses ås tetes sol Daegne), i gn a 25 sôres d' oursons-laveus, k' ele soeynuxhe todi vicantes ubén disparexhowes.^[9]

L' ourson-laveu d' Barbåde, c' est ene des sôres k' on n' voet pus, pusk' ele a disparexhou dins l' dijhnêye 1960.^[10]

I gn a ene ôte sôre k' on-z a pierdou s' traece, mins cisse-ciale n' egzistêye pus dispoy li Pleyistocinne.^[11]

I si rmete voltî dins on trô d' åbe, u dizo on stok ritourné. Nén djusse dilé ene basse u ene corante aiwe, mins nén lon erî. I s' pout aler rmete dins ene terêye di rnåd.

I n' rexhe ki del nute. Ses ouys blawtèt ås fåres u cwand on l' lome avou ene toitche electrike.

Bén k' afeye i soeye rwaitî tot-z estant on carnassieus, c' est puvite ene biesse ki mougne di tot.^[12][13] Dins l' nateure, i magne ostant des carotes di poes d' Trouk ki des ceréjhes, des djaeyes, des rinnes u leu maclotes, des ptits pexhons, des spirous. Dins les forbots des veyes, i vént voltî magnî dins les batchs å mannestés, come les tchets.^[13] Asteme k' i polnut nén mougnî d' agnon, d' dôse eyet do tchocolåt.^[1]

Come i sait monter ås åbes, i schape åjheymint ås proylîs. Mins i pout esse apicî pa les grands oujheas magneus d' tchår et les rnåds.

On raton-laveu ataké si disfind come on diåle. I sait hagnî des tchéns d' tchesse disca tant k' il abandnexhe li lûte.^[14] Tolminme k' el môde d' ès disfinde dipind des sekes. Les omrins srént pus hagnants, copurade tins do mopliyaedje. Amon les djonnes, c' est puvite cwand i colnijhnut on novea teritwere. Tot djåzant des frumeles, ci-ci divnèt pus margayiveuses ene miete divant li skepiance di ses efants.^[8]

I pout esse aclevé.

El moyene do vicaedje d' èn ourson-laveu, c' est cénk ans, aprume a l' estat såvadje. Tolminme, i polnut sorviker pus d' ene dijhnêye, metans disk' a catoize ans, s' i gn a del nouriteure timpesse ey ene dujhåve plaece po-z î dmorer.^[15][16]

On tuze k' el mitan d' ces biesses ci leyèt leus hozetes tins d' leu prumire anêye, cåze des maladeye, des mancances di nouriteure, des proylîs, ubén cåze des djins.^[15] Dins les biesses ki magnnut les oursons-laveus, gn a bråmint des biesses å tetes, mins eto des cropantès biesses come les aligatôrs eyet des oujheas proylîs come les houlpéns d' Amerike.^[16]

L' oursone-laveuse est al tchôde al fén do moes d' djanvî disk' å moes d' måss. Pus spepieuzmint, c' est tins des deus prumîs moes al Bijhe, mins puvite do costé do moes d' måss.^[20] Tenawete, ça pout daler disk' å moes d' djun.^[12] Plamour ki s' i gn a ene froedeur di tchén pindant l' ivier, les oursons-laveus dmeurnut a rén fé inte li moes d' nôvimbe ey el ci di måss.^[7]

Tot rwaitant les måyes, ci-ci sont poligames. Po s' mopliyî, les oursons-laveus font crexhe leu teritwere po djonder les teritweres des frumeles.^[12] Après awè fwait l' amour, les deus parints vont tchaeconk d' leu costé.^[12] Fåt dire k' el måye est purade mierseu, åré tins des mopliyaedjes.^[13]

Ele va 63 a 65 djoûs, e djonnler onk a shijh djonnes, ni-fuyants (come les tchets u les soris). Ele les nourit di ses cwate tetes. Les djonnes dimeurnut avou l' mame li prumî ivier, pu si spådnut å bontins. Les djonnès frumeles polèt ddja aler å måye adon.^[21] Les oursons-laveus divegnnut grand cwand i sont dijh a cwénze moes vî.^[8]

End åreut 75.000 e l' Walonreye l' an 2023.^[23] C' est po ça k' on è rtrouve todi dpus di spotchîs so les voyes. End a eto toplin e l' Almagne, foiravant do costé d' Berlin.^[24] Sins esse noté sol mape, on-z e voet ossu e Rûsseye.^[7] Sacwants ont, come di djusse, ebaguer d' Amerike bijhrece après l' Deujhinme guere daegnrece.^[19]

I moussèt dins les cortis, del nute, et vni magnî des djaeyes pindowes on gros mete hôt.^[25]

Bén k' l' ourson-laveu est rwaitî tot-z estant evayixhant, sacwants årtisses des biesses n' sont nén d' acoird avou ça.^[26][24] On n' conoxhe nén co les consecwinces del biesse so l' ecosistinme, mins i shonnreut nén sey pus riscant k' les ôtes poûfrins. On l' amete di fé les fikes avou des manceyès biesses, metans, les taessons.^[27] Poirtant, l' ourson-laveu n' est nén mwais eneviè les ôtès biesses, virpus avou les djins.^[24] Po-z ahouwer les rujhes, i fåt bén serer les batchs d' ès måjhone.^[26]

I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou l' ourson-laveu .

[[Categoreye:Evayixhantès indjes]