Moái

Los más de 900 moái conocíos esculpíos polos antiguos rapa nui tán distribuyíos por tola islla. La mayoría d'ellos fueron llabraos en toba del conu volcánicu Rano Raraku, onde queden más de 400 moái en distintes fases de construcción. Tou indica que la cantera foi abandonada de secute y quedaron estatues a mediu llabrar na roca. Práuticamente tolos moái terminaos, orixinalmente asitiaos sobre una plataforma, llamada "ahu" n'idioma rapa nui, fueron darréu baltaos polos isleños nativos nel periodu siguiente al cese de la construcción, nel sieglu XV. Dende 1956 unos pocos d'ellos fueron restauraos.

Nun principiu, estes estatues xigantes llevaben tamién unos copetes o moños de piedra colorada de más de 10 tonelaes llamaos pukao, que s'estrayíen del cráter de Puna Pau, dacuando bien lloñe de les estatues. Amás, dempués teníen d'alzase hasta'l debíu altor p'asitialos sobre les cabeces.^[1]

Cola restauración del Ahu Nau-nau na sablera de Anakena en 1978, afayóse que, nos cuévanos oculares, solíen asitiase plaques de coral a manera de güeyos. Éstes fueron retiraes, destruyíes, soterraes o refundiaes al mar, onde tamién s'atoparon. Esto concuerda cola teoría de que los mesmos pobladores baltaronles, quiciabes mientres guerres tribales.

Los primeros navegantes europeos que, a empiezos del sieglu XVIII, llegaron a la Islla de Pascua nun podíen creer lo que taben viendo. Nesa pequeña área de tierra, afayaron cientos d'estatues enormes pola superficie de tola islla.

El significáu de los moáis ye entá inciertu, y hai delles teoríes en redol a estes estatues. La más común d'elles ye que les estatues fueron tallaes polos habitantes polinesios de la islla, ente los sieglos IX y XVI, como representaciones d'antepasaos difuntos, de manera que proyeutaren el so esquita (poder sobrenatural) sobre los sos descendientes.

Teníen De asitiase sobre los ahu (plataformes ceremoniales) coles sos cares escontra l'interior de la islla (sacante los siete asitiaos nel Ahu Akivi y un moái de 4 manes señalizando'l solsticiu d'iviernu nel Ahu Huri A Urenga) y, en encaxándo-yos unos güeyos de coral con neñina d'obsidiana o roca volcánica colorada, convertense nel aringa ora (cara viva) d'un ancestru. Polo que'l nome completu de les estatues nel so idioma llocal ye Aringa Ora O Te Tupuna, que significa "Cares vivientes de los Antepasaos".

La roca volcánica podía cortase con relativa facilidá con ferramientes de basaltu y obsidiana, dándo-yos la so forma básica na mesma cantera. Darréu yeren estrayíes y semienterradas nes cercaníes pa esculpi-yos los detalles.

Entá más revesosa ye la manera en que yeren tresportaos pola islla hasta'l so allugamientu definitivu. Nun se sabe esautamente cómo yeren treslladaos, pero ye casi seguro que dichu procesu esixó l'usu de trineos o rodiellos de madera. Una segunda teoría de 1982 del inxenieru checu Pavel Pavel, propón la solución más simple y práutica al treslláu hasta'l momentu, banciando'l so pesu argutu y faciéndolo "caminar",(según la tradición, los moái “caminaben”) teoría puesta en práutica con un modelu de formigón na ciudá checa de Strakonice, y darréu esperimentada en 1985 na islla al pie de Thor Heyerdahl y a Sergio Rapu, con un moái real, y usando materiales de la islla, darréu l'arqueólogu Carl Lipo y l'antropólogu Terry Hunt prueben nuevamente esta teoría con un modelu de formigón rudimentariu.^[2]

Mientres el branu del añu 2000, un equipu arqueolóxicu norteamericanu afayó datos que suxuren l'usu de máquines complexes na islla va sieglos. El xeólogu Charles M. Love y un equipu de 17 estudiantes escavaron seiciones de los trés principales carreteres que sirvieron pa tresportar les estatues xigantes. Parte d'estes carreteres foi escavada orixinalmente nel llechu de roca de la islla, formáu principalmente de roca volcánica d'un tipu conocíu como pahoehoe.[cita ^{[ensin referencies]}

Curiosamente, les carreteres nun son planes sinón que la so seición amuesa una forma carauterística en "V" o "O". El so anchor medio ye de 3,5 metros y ríquese un altu nivel de conocencia ingenieril.[cita ^{[ensin referencies]} En dellos tramos, les carreteres tán flanqueadas per llinies de roques.

Pero quiciabes lo más sorprendente ye qu'estes roques nun tán a cencielles asitiaes ellí, sinón encaxaes en furacos tallaos nel llechu de roca que forma'l suelu de la islla. Un detalle relevante ye qu'esti tipu de furacos canse nos tramos nos que la carretera escurre cuesta arriba. El Dr. Love especula cola posibilidá de qu'estos furacos fueren asitiaos ellí p'afaer dalgún tipu de mecanismu escurríu p'ayudar a mover les xigantesques cabeces de piedra y salvar desniveles que, d'otra manera, riquiríen un notable esfuerciu.[cita ^{[ensin referencies]}

Estos furacos, según la interesada forma en "V" de les carreteres indíquennos qu'entá esisten importantes incógnites sobre'l sistema qu'emplegaron los nativos de la islla de Pascua p'alzar los sos misteriosos moáis.

• El Ahu Akivi, Ye un ahu con orientación astronómica, ye l'únicu que los sos moáis miren al mar. Foi restauráu en 1960.
• El Ahu Vinapu ta realizáu con téuniques de construcción aparentemente asemeyaes a les incaiques como les de Cuzco.^[3]
• El Moái Paru, ye'l moái más altu d'ente tolos terminaos, y allúgase na plataforma Te pito kura, midía 11 metros y pesaba unes 80 tonelaes. Anguaño alcuéntrase baltáu y seicionáu en trés partes.
• Na cantera de Rano Raraku esiste una estatua inconclusa de 21 metros.
• El Ahu Tongariki ye la mayor de les plataformes esistentes con 200 metros de llargu y 15 moáis sobre él. Foi restauráu ente 1992 y 1997.
• En 1929 los habitantes de la islla regaláron-y un moái al presidente Carlos Ibáñez del Campo, pero'l mandatariu desfizose d'él yá que cunta la lleenda qu'un asesor comentó-y que traía mala suerte.^[4]

De los aproximao 900 moái na Islla de Pascua, unos 400 atópense na cantera de Rano Raraku, 288 venceyaos a los ahu, y el restu esvalixaos en distintos puntos de la islla, probablemente abandonaos na ruta escontra dalgún ahu.

Del total, más de 800 fueron tallaos na toba lapilli del Rano Raraku, 22 en traquita blanca, 18 n'escoria colorada y 10 en basaltu.

L'altor mediu de los moai ye d'unos 4,5 metros, pero los antiguos Rapa Nui fueron capaces de trabayar y treslladar dos estatues de 10 metros d'altu.^[5]

El pesu estándar ronda les 5 tonelaes y non más de 30 a 40 estatues pesen más de 10 tonelaes. Estes correspuenden a la dómina de plenu desenvolvimientu de la cultura rapanui llamada Periodu Ahu Moai asitiáu ente los años 1500 y 1600 d. C^[5].

Esiste una variada tipoloxía de moái, respondiendo ensin dulda a una evolución en diseñu - el cual foise faciendo más estilizado y afatáu -, tamañu, téuniques y materiales, pueden clasificase por altor de la siguiente forma:

El moái más grande

Na cantera principal de Rano Raraku quedó inacabado entá nel so nichu, un Moai de 21,65 m, conocíu como Te Tokanga, que llegaría a pesar más de 200 tonelaes, daqué impensable entá pa la teunoloxía moderna. La tradición isleña sostién qu'esti Moai taba destináu al Ahu Vinapu.

Les estatues de mayor tamañu atópense abandonaes na fastera de la cantera, lo que demuestra que la sociedá rapanui taba embarcada nuna competencia que finalmente se resuelve abandonando estes construcciones monumentales.

El moái más Antiguu

El Moai Tukuturi, el más antiguu, foi afayáu por Thor Heyerdahl en 1955,  tratase d'una figura femenina en posición sentada o arrodillada y cola cabeza llixeramente alzada escontra'l cielu, les manes atópense en posición d'orar. Únicu na so forma, foi datáu aproximao nel sieglu VI (500-600 d.^[6] C.)^[7]

• El moái pasó a la cultura popular, convirtiéndose n'unu de los enemigos estrella de los videoxuegos Gradius^[8][9] y Arkanoid, ente otros.^[10][11][12]

• Na película Rapa Nui atribuyese a la so construcción la cayida de la sociedá pascuense y la revolución de les Oreyes curties.^[13]

• Moái Paru
• Moái Hoa Hakananai'a
• Pukao
• Chile insular
• Islla de Pascua
• Idioma rapanui
• Ahu Vinapu
• Tiki
• Chemamull (estatua funeraria mapuche)

• Science Frontiers núm. 133 xineru/febreru de 2001, páx. 1
• Discovering Archaeology, volume 2, núm. 12 d'avientu de 2000, "The Easter Island Mystery" por Charles M. Love
• Rapa Nui, L'Home que fizo caminar los Moai, primer edición español, Rapa Nui, 2015, ISBN 978-956-9337-06-2 por Pavel Pavel