Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti
 | Bu məqalə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqındadır. Dağlıq Qarabağ üçün Dağlıq Qarabağ səhifəsinə baxın. |
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (azərb-kiril. Дағлыг Гарабағ Мухтар Вилајәти) — Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ bölgəsində 1923–1991-ci illərdə mövcud olmuş inzibati ərazi vahidi. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinə Əsgəran, Hadrut, Ağdərə, Xocavənd, Şuşa rayonları və vilayət tabeli Xankəndi şəhəri daxil olmuşdur.[3]
| muxtar vilayət | |
| Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti | |
|---|---|
| ukr. Нагірно-Карабаська автономна область ukr. Автономна область Нагірного Карабаху | |
 | |
| Paytaxt | Xankəndi |
| Ən böyük şəhər | Xankəndi |
| Rəsmi dilləri | Azərbaycan dili |
| Ərazisi | 4.388 kv.km[1] (1.694 sq mi) |
| Əhalisi | 187.769[2] |
| Tarixi | |
| • 1747 | Qarabağ xanlığının yaradılması |
| • 15 yanvar 1919 | Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılması |
| • 7 iyul 1923 | Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması |
| • 26 noyabr 1991 | Azərbaycan Respublikası tərəfindən muxtariyyətlik statusunun ləğv olunması |
Tarixi
1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan SSR Sovetləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin dekreti ilə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılır.[4]
1981-ci il iyunun 16-da isə Azərbaycan SSR Ali Soveti "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında" qanun qəbul edib və muxtariyyətin səlahiyyətlərində yeniliklər edilib. Dağlıq Qarabağdakı muxtariyyətin sonuncu rəsmi statusu da bu qanunla müəyyənləşib.
1987-ci ildə Ermənistan və Azərbaycan SSR arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başlanmasının ardından, bu münaqişə 1991-ci ilin sonuna tam miqyaslı müharibəyə çevrilmişdir.
1988-ci il fevralın 20-də DQMV Xalq Deputatları Sovetinin XX çağırış növbədənkənar sessiyası "DQMV-nin Azərbaycan SSR tərkibindən Ermənistan SSR tərkibinə verilməsi haqqında Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR Ali sovetləri qarşısında vəsatət qaldırmaq barədə" qərar qəbul etdi.
Bunun ardınca, 1989-cu ilin noyabr ayında SSRİ Ali Soveti Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin muxtariyyətliyinin ləğv edilib birbaşa Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasına qatılmasına dair qərar qəbul etmişdir, lakin 1989-cu ilin dekabr ayının 1-də Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası Ali Soveti və Qarabağ Milli Şurasının birgə iclası həmin qərarı əsassız hesab edərək Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistanla birləşməsini açıqlamışdır.[5]
1991-ci il noyabrın 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin qanunu ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti inzibati ərazi vahidi ləğv olunmuşdur[6]. Həmin qanuna əsasən "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında" Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1923-cü il 7 iyul tarixli Dekreti və "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında" Azərbaycan SSR-in 1981-ci il 16 iyun tarixli Qanunu qüvvədən düşmüş sayılmış, Stepanakert, Mardakert, Martuni şəhərlərinin tarixi adları qaytarılaraq Stepanakert şəhəri – Xankəndi şəhəri, Mardakert şəhəri – Ağdərə şəhəri, Martuni şəhəri – Xocavənd şəhəri, Mardakert rayonu – Ağdərə rayonu, Martuni rayonu – Xocavənd rayonu adlandırılmış, Əsgəran və Hadrut rayonları ləğv edilmiş, Xocalı şəhəri mərkəz olmaqla Xocalı rayonu yaradılmış, ləğv edilmiş Əsgəran rayonunun ərazisi Xocalı rayonunun tərkibinə, Hadrut rayonunun ərazisi isə Xocavənd rayonunun tərkibinə verilmişdir. Xankəndi və Şuşa şəhərləri respublika tabeli şəhərlərin, Ağdərə, Xocavənd, Xocalı və Şuşa rayonları respublika tabeli rayonların sırasına daxil edilmişdir.
"Azərbaycan Respublikasının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişiklik edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 13 oktyabr 1992-ci il tarixli, 327 nömrəli Qərarı[7]. ilə Ağdərə rayonu ləğv edilmiş və onun ərazisi Tərtər, Kəlbəcər və Ağdam rayonları arasında bölüşdürülmüşdür.
İnzibati ərazi quruluşu
1923-cü ildə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradıldıqdan sonra onun tərkibinə verilmiş yaşayış məskənləri rayon-volost-kənd pillələri əsasında inzibati baxımdan aşağıdaki kimi bölünmüşdü:
- 1. Ceraberd rayonu. Bu rayonun tərkibində 4 volost (Marquşevan, Orataq, Dovşanlı, Aterk) və 53 kənd var idi.
- 2. Vərəndə rayonu. Bu rayonun tərkibində 5 volost (Tağavert, Sus, Çartaz, Noraşen) və 46 kənd var idi.
- 3. Xaçın rayonu. Bu rayonun tərkibində 4 volost (Daşbulaq, Əsgəran, Krasnoselsk, Qala dərəsi) və 53 kənd var idi.
- 4. Dizaq rayonu. Bu rayonun tərkibində 5 volost (Hadrut, Tuğ, Xozabyurd, Arakül, Edilli) və 48 kənd var idi;
- 5. Şuşa rayonu. Şuşa şəhəri və Malıbəyli volostundan (12 kənd) ibarət idi;
Yeni inzibati-ərazi bölgüsi həyata keçirilərkən DQMV-də dəyişiklik baş verir. 1930-cu ilin avqustunda DQMV ərazisi yenə də 5 rayona bölünür:
- Ceraberd,
- Martuni,
- Xankəndi,
- Dizaq,
- Şuşa.
Göründüyü kimi, Vərəndə Martuni adlandırılır, Xaçının ərazisi isə Xankəndiyə aid edilir. 1939-cu il avqustun 17-də Ceraberd Mardakert, Dizaq isə Hadrut adlandırılır. Başqa sözlə, Azərbaycan dövləti olan Qafqaz Albaniyası dövrünə aid olan Dizaq, Vərəndə, Xaçın, Ceraberd kimi tarixi-coğrafi adlar unutdurulur və xüsusi məqsədlə Rusiya işğalları dövründə bura köçürülüb gətirilmiş ermənilərə məxsus adlarla əvəz olunur. 1960-cı illərin əvvəllərində rayonların iriləşdirilməsi siyasəti həyata keçirilərkən əsas zərbə Şuşaya vurulur. 1963-cü il yanvarın 4-də Şuşa rayonu ləğv edilir, onun ərazisi Stepanakert rayonuna verilir, lakin N. S. Xruşşovun hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmasından sonra inzibati ərazi bölgüsündə yeni dəyişiklik baş verir. 1965-ci il yanvarın 6-da Şuşa rayonu yenidən təşkil olunur. 1978-ci ildə Stepanakert rayonu əsasında Əsgəran rayonu təşkil edilir. SSRİ-nin dağılmasınadək Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin inzibati ərazi bölgüsü belə idi.[8]
| № | İnzibati ərazi vahidinin adı | Ərazisinin sahəsi (km2)[9][10] | Əhalisinin sayı 1989[11] |
|---|---|---|---|
| 1 | Xankəndi şəhəri | 16 | 56 705 |
| 2 | Şuşa rayonu | 289 | 20 374 |
| 3 | Əsgəran rayonu | 920 | 20 954 |
| 4 | Ağdərə rayonu | 1 705 | 47 047 |
| 5 | Xocavənd rayonu | 779 | 28 202 |
| 6 | Hadrut rayonu | 679 | 14 487 |
| Cəmi: | 4 388 | 187 769 |
Əhalisi
| Xalqlar | 1926[12] nəfər | % | 1939[13] nəfər | % | 1959[14] nəfər | % | 1970[15] nəfər | % | 1979[16] nəfər | % | 1989[17] nəfər | % |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Toplam | 125159 | 100,00% | 150837 | 100,00% | 130406 | 100,00% | 150313 | 100,00% | 162181 | 100,00% | 189085 | 100,00% |
| Ermənilər | 111694 | 89,24% | 132800 | 88,04% | 110053 | 84,39% | 121068 | 80,54% | 123076 | 75,89% | 145450 | 76,92% |
| Azərbaycanlılar[18] | 12592 | 10,06% | 14053 | 9,32% | 17995 | 13,80% | 27179 | 18,08% | 37264 | 22,98% | 40688 | 21,52% |
| Ruslar | 596 | 0,48% | 3174 | 2,10% | 1790 | 1,37% | 1310 | 0,87% | 1265 | 0,78% | 1922 | 1,02% |
| Ukraynalılar | 35 | 0,03% | 436 | 0,29% | 238 | 0,18% | 193 | 0,13% | 140 | 0,09% | 416 | 0,22% |
| Belaruslar | 12 | 0,01% | 11 | 0,01% | 32 | 0,02% | 35 | 0,02% | 37 | 0,02% | 79 | 0,04% |
| Yunanlar | 68 | 0,05% | 74 | 0,05% | 67 | 0,05% | 33 | 0,02% | 56 | 0,03% | 72 | 0,04% |
| Tatarlar | 6 | 0,00% | 29 | 0,02% | 36 | 0,03% | 25 | 0,02% | 41 | 0,03% | 64 | 0,03% |
| Gürcülər | 5 | 0,00% | 25 | 0,02% | 16 | 0,01% | 22 | 0,01% | 17 | 0,01% | 57 | 0,03% |
| Digərləri | 151 | 0,12% | 235 | 0,16% | 179 | 0,14% | 448 | 0,30% | 285 | 0,18% | 337 | 0,18% |
| İnzibati-ərazi vahidi | Əhalinin toplam sayı | Ermənilər | Azərbaycanlılar | Digərləri | |
|---|---|---|---|---|---|
| Xankəndi ş. ə/d | 38 948 (100%) | 33 898 (87,0%) | 4 303 (11,0%) | 747 (1,9%) | |
| Ağdərə rayonu | 44 586 (100%) | 37 050 (83,1%) | 7 050 (15,8%) | 486 (1,1%) | |
| Əsgəran rayonu | 20 094 (100%) | 14 772 (73,5%) | 5 231 (26,0%) | 91 (0,5%) | |
| Şuşa rayonu | 16 019 (100%) | 2 881 (18,0%) | 12 955 (80,9%) | 183 (1,1%) | |
| Hadrut rayonu | 14 792 (100%) | 12 489 (84,4%) | 2 239 (15,1%) | 64 (0,4%) | |
| Xocavənd rayonu | 27 742 (100%) | 21 986 (79,3%) | 5 486 (19,8%) | 270 (1,0%) |
Rəhbərlər
İcraiyyə Komitəsi
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Xalq Deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədrləri:
| Sıra | Ad və soyad | Başlanğıc tarixi | Bitmə tarixi |
|---|---|---|---|
(1890–1938) | 7 iyul 1923 | 6 noyabr 1923 | |
(1887–1935) | 6 noyabr 1923 | 1 dekabr 1923 | |
(1890–1938) | 1 dekabr 1923 | 1 noyabr 1928 | |
(1871–1937) | 1 noyabr 1928 | 7 mart 1930 | |
(1889–1938) | 7 mart 1930 | 5 sentyabr 1931 | |
(1897-?) | 5 sentyabr 1931 | 30 sentyabr 1935 | |
(1890–1938) | 30 sentyabr 1935 | 30 sentyabr 1937 | |
(1904–1988) | 30 sentyabr 1937 | 15 aprel 1939 | |
(1900–1940) | 15 aprel 1939 | 1 dekabr 1940 | |
| 1 dekabr 1940 | 5 iyul 1944 | ||
(1900–1970) | 5 iyul 1944 | 26 oktyabr 1945 | |
(1902-?) | 26 oktyabr 1945 | 7 iyul 1951 | |
(1895–1961) | 7 iyul 1951 | 20 may 1953 | |
(1916–2004) | 20 may 1953 | 8 may 1954 | |
(1914–1930) | 8 may 1954 | 25 iyul 1963 | |
(1924–1952) | 25 iyul 1963 | 18 fevral 1974 | |
(1923–1992) | 18 fevral 1974 | 30 avqust 1988 | |
(1932) | 30 avqust 1988 | 7 iyul 1991 | |
(1953–1999) | 7 iyul 1991 | 23 noyabr 1991 |
Həmçinin bax
İstinadlar
Mənbə
- Bəxtiyar Qaraca. "«DQMV» - Qarabağın sızlayan yarası" (az.). Azərbaycan Qəzeti. 2013-02-16. 2016-10-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-01-28.
- "AZƏRBAYCAN » Qarabağ" (az.). president.az. 2016-12-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-13.
- "DAĞLIQ QARABAĞIN SONUNCU RƏSMİ statusu" (az.). mediaforum.az. 2010-12-02. 2016-12-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-12-13.