Dağlıq Qarabağın ətrafında Ermənistan işğalı altında olan Azərbaycan əraziləri

Dağlıq Qarabağın ətrafında Ermənistan işğalı altında olan Azərbaycan əraziləri – keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinə daxil olmayan, Birinci Qarabağ müharibəsi (1988–1994) dövründə Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş və İkinci Qarabağ müharibəsi başlanana qədər işğal altında qalmış ərazi.^[1]

Ərazilər haqqında ümumi məlumat

12.05.1994–27.09.2020 tarixləri aralığında bu ərazilərin aid olduğu inzibati rayonlar:

Kəlbəcər rayonu — 1993-cü ildə bütün ərazisi (o cümlədən 02.04.1993 tarixində rayon mərkəzi) işğal olunub. İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində qəbul olunmuş 10 noyabr 2020-ci il bəyanatının şərtlərinə əsasən 13 oktyabr 1992-ci il tarixli inzibati ərazi dəyişikliyinə^[2] qədərki ərazisi işğaldan azad edilmişdir. 2020-ci il 25 noyabr tarixində Azərbaycan Silahlı Qüvvələri tərəfindən Kəlbəcər rayonunun işğaldan azad edildiyi Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən bəyan edilmişdir.
Laçın rayonu — 1992–1993-cü illərdə bütün ərazisi (o cümlədən 18.05.1992 tarixində rayon mərkəzi) işğal olunub. İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində qəbul olunmuş 10 noyabr atəşkəs bəyanatının şərtlərinə əsasən işğaldan azad edilmiş, rayon mərkəzi daxil olmaqla Laçın dəhlizi Rusiya sülhməramlılarının nəzarətinə verilmişdir. Məlum bəyanatın şərtlərinə uyğun olaraq Laçın dəhlizinə alternativ yol hazır olduqan sonra − 26.08.2022-ci il tarixində Laçın şəhəri, Zabux və Sus yaşayış məntəqələri Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin nəzarətinə keçmişdir.^[3]
Qubadlı rayonu — 1993-cü ildə bütün ərazisi (o cümlədən 31.08.1993 tarixində rayon mərkəzi) işğal olunub. II Qarabağ müharibəsi nəticəsində bütün ərazisi işğaldan azad edilimişdir. 2020-ci il 25 oktyabr tarixində ASQ tərəfindən Qubadlı rayonunun inzibati mərkəzi olan Qubadlı şəhərinin işğaldan azad edildiyi İlham Əliyev tərəfindən bəyan edilmişdir.^[4]
Cəbrayıl rayonu — 1993-cü ildə bütün ərazisi (o cümlədən 23.08.1993 tarixində rayon mərkəzi) işğal olunmuşdur. Horadiz əməliyyatı zamanı Cocuq Mərcanlı, 2-ci Qarabağ müharibəsi nəticəsində isə qalan bütün ərazisi işğaldan azad edilimişdir. 4 oktyabr 2020-ci il tarixində Cəbrayıl rayonunun inzibati mərkəzi olan Cəbrayıl şəhərinin işğaldan azad edildiyi Azərbaycan Prezidenti tərəfindən bəyan edilmişdir.
Zəngilan rayonu — 1993-cü ildə bütün ərazisi (o cümlədən 29.10.1993 tarixində rayon mərkəzi) işğal olunmuşdur. 2020 Qarabağ müharibəsi nəticəsində bütün ərazisi işğaldan azad edilimişdir. 20 oktyabr 2020-ci il tarixində Zəngilan rayonunun inzibati mərkəzi olan Zəngilan şəhərinin işğaldan azad edildiyi Prezidenti Əliyev tərəfindən bəyan edilmişdir.
Ağdam rayonu — 1993-cü ildə ərazisinin 77 faizi (o cümlədən 23.07.1993 tarixində rayon mərkəzi) işğal olunub. Üçtərəfli bəyanatın şərtlərinə əsasən 13 oktyabr 1992-ci il tarixli inzibati ərazi dəyişikliyinə^[2] qədərki ərazisi işğaldan azad edilmişdir. 2020-ci il 22 noyabr tarixində Azərbaycan Ordusu tərəfindən Ağdam şəhəri daxil olmaqla Ağdam rayonunun işğaldan azad edildiyi Prezidenti tərəfindən bəyan edilmişdir.
Füzuli rayonu — 1993-cü ildə bütün ərazisi (o cümlədən 23.08.1993 tarixində rayon mərkəzi) işğal olunmuşdur. Horadiz əməliyyatı zamanı ərazinin üçdə ikisi (yaşayış məntəqələrinin üçdə biri) işğaldan azad edilmişdir. İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində isə qalan bütün ərazisi işğaldan azad edilimişdir. 17 oktyabr 2020-ci il tarixində Füzuli rayonunun inzibati mərkəzi olan Füzuli şəhərinin işğaldan azad edildiyi Prezident tərəfindən bəyan edilmişdir.

İşğal olunmuş ərazilərin sahəsi və əhalisi

Birinci Qarabağ müharibəsi (1988–1994) nəticəsində Azərbaycanın tam və ya bir hissəsi işğal olunmuş və 27.09.2020-ci i tarixinədək işğal altında qalmış inzibati ərazi vahidləri (1988-ci ildə mövcud olmuş inzibati ərazi bölgüsünə əsasən)
№	İnzibati ərazi vahidinin adı	Ərazisinin ümumi sahəsi (km²)^[5]	Ərazisinin Ermənistan nəzarətinə keçmiş hissəsi, km²	Ərazisinin Ermənistan nəzarətində keçmiş hissəsi, %-lə	Ümumi əhalisi 1989^[6]
1	DQMV	4388 km²	4388 km²	100%	187769
2	Kəlbəcər rayonu	1936 km²	1936 km²	100%	43,713
3	Laçın rayonu	1835 km²	1835 km²	100%	47,339
4	Qubadlı rayonu	802 km²	802 km²	100%	28,110
5	Zəngilan rayonu	707 km²	707 km²	100%	32,698
6	Cəbrayıl rayonu	1050 km²	1050 km²	100%	49,156
7	Füzuli rayonu	1386 km²	462 km²	33%	89,417
8	Ağdam rayonu	1094 km²	842 km²	77%	131,293
	Cəmi	13,198 km²	12,022 km²	91%	609,495

DQMV ətrafında olan, ərazisi tam və ya qismən işğal olunmuş rayonların əhalisinin etnik tərkibi, % (nəfər), 1979^[7]^[8]
	Azərbaycanlılar	Ermənilər	Ləzgilər	Ruslar	Kürdlər	Cəmi
Kəlbəcər rayonu	99,5% (40,329)	0,1% (49)	0,1%(30)	0,1% (46)	0.1 (4)	100% (40,516)
Laçın rayonu	94,5% (44,665)	0,1% (34)	0,1% (23)	0,1% (28)	5,2% (2,437)	100% (47,261)
Qubadlı rayonu	95,5% (26,537)	0,1% (26)	0.1% (21)	1,4% (312)	0	100% (26,673)
Cəbrayıl rayonu	98,5% (42,415)	0.1% (41)	0,1% (33)	1% (434)	0	100% (43,047)
Zəngilan rayonu	97,6% (28,685)	0.1% (35)	0,1% (19)	2,0% (590)	0	100% (29,377)
Füzuli rayonu	96,6% (73,464)	1.1% (833)	0,1% (39)	2,0% (1,544)	0	100% (76,013)
Ağdam rayonu	99,0% (107,493)	0.4% (387)	0,1% (95)	0,4% (398)	0	100% (108,554)
Cəmi	97,9% (363,588)	0,4% (1,405)	0,1% (260)	0,9% (3,352)	0,7% (2,441)	100% (371,441)

İstinadlar

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]