Stoaçılıq
Stoaçılıq,[1] stoyaçılıq[2] və ya stoisizm[3] — Qədim Yunanıstanda və Qədim Romada çiçəklənmiş ellinist fəlsəfə məktəbi.[4] Stoiklər evdemoniyaya – səadətli, çiçəklənən bir həyata nail olmaq üçün fəzilət təcrübəsinin kifayət olduğuna inanırdılar. Stoiklər buna nail olmağın yolunu gündəlik həyatda cəsarət və ya təmkinlilik kimi müəyyən fəzilətləri tətbiq etmək, ya da təbiətə uyğun yaşamaq kimi müəyyən etmişdilər. E.ə. 300-cü ildə Kitiyalı Zenon tərəfindən qədim Afina aqorasında qurulmuşdur.
_-_BEIC_6353768.jpg)
Aristotel etikası ilə yanaşı, stoik ənənə fəzilət etikasının əsas qurucu yanaşmalarından birini təşkil edir.[5] Stoiklər xüsusilə insanlar üçün "fəzilətin yeganə xeyir" olduğunu və sağlamlıq, zənginlik və zövq kimi xarici şeylərin özlüyündə yaxşı və ya pis olmadığını (adiafora), "fəzilətin hərəkət etməsi üçün material" kimi dəyərə malik olduğunu öyrətməklə tanınırlar. Seneka və Epiktet kimi bir çox stoiklər vurğulayırdılar ki, "xoşbəxtlik üçün fəzilət kifayət" olduğuna görə bir müdrik bədbəxtliyə emosional olaraq dözümlü olmalıdır. Stoiklər həmçinin, müəyyən dağıdıcı emosiyaların mühakimədə buraxılan səhvlərdən qaynaqlandığını düşünürdülər və insanlar "təbiətə uyğun" olan bir iradəni (proharez adlanır) saxlamağı özlərinə hədəf seçməlidirlər. Bu səbəbdən stoiklər fərdlərin fəlsəfəsinin ən yaxşı göstəricisinin insanın dedikləri deyil, insanın necə davranması olduğunu düşünürdülər.[6] Yaxşı bir həyat sürmək üçün hər şeyin təbiətdən qaynaqlandığına inandıqları üçün təbii nizamın qaydalarını başa düşmək lazım idi.
Stoaçılıq bütün Roma və yunan dünyasında b.e. III əsrinə qədər çiçəklənmiş və onun tərəfdarları arasında imperator Mark Avreli də var idi. B.e. IV əsrində xristianlıq dövlət dini olduqdan sonra tənəzzülə uğramışdır. O vaxtdan bəri, xüsusilə İntibah dövründə (neostoaçılıq) və müasir dövrdə (müasir stoaçılıq) canlanmalara şahid olmuşdur.[7]
Tarixi
Stoaçılıq adı adı "naxışlı stoya" (q.yun. ἡ ποικίλη στοά) ifadəsindən gəlir. Bu, e.ə. IV əsrin sonlarına yaxın Kitiyalı Zenon və onun ardıcıllarının öz fikirlərini müzakirə etmək üçün toplaşdıqları Afina aqorasının şimal tərəfində mifik və tarixi döyüş səhnələri ilə bəzədilmiş kolonna idi.[8] Epikürçülərdən fərqli olaraq, Zenon öz fəlsəfəsini ictimai məkanda öyrətməyi seçmişdi. Stoaçılıq əvvəlcə zenonizm kimi tanınırdı. Bu ad tezliklə gündəmdən düşmüşdür. Mütəxəssislərin təxmininə görə, stoiklər öz qurucularını mükəmməl müdrik hesab etmədikləri və fəlsəfədə şəxsiyyətə pərəstiş etmək riskindən yayınmaq məqsədilə bunu etmişdilər.[9]
Zenonun ideyaları qurucu atası Sokratın şagirdi Antisfen olmuş kiniklərin (Fivli Kratet tərəfindən gətirilmişdir) ideyasından törəyərək inkişaf etmişdir. Zenonun ən nüfuzlu varisi, məktəbin lideri olaraq Kleanfın davamçı olmuş və indi stoaçılıq adlanan anlayışın formalaşmasına cavabdeh olan Xrisippus idi.[10] Stoaçılıq ellinist dünya və Roma imperiyasının təhsilli elitaları arasında ən populyar fəlsəfəyə çevrilmişdi.[11] Gilbert Mürreyə görə, "İsgəndərin demək olar ki, bütün davamçıları […] özlərini stoik elan etmişdilər".[12] Sonrakı Roma stoikləri kainatda harmoniya içində həyatı təşviq etməyə diqqət yetirmişdilər.
Alimlər[13] adətən stoaçılığın tarixini üç mərhələyə bölürlər: Zenonun onu yaratmasına Antipatra qədər olan erkən stoa, Paneti və Posidoni daxil olmaqla orta stoa, Musonius Rufus, Seneka, Epiktet və Mark Avreli daxil olmaqla son stoa. Stoaçılığın ilk iki mərhələsindən heç bir tam əsər qalmamışdır. Yalnız son stoa dövründən Roma mətnləri salamat qalmışdır.[14]
Fəlsəfi sistem
 | Fəlsəfə insan üçün xarici bir şey təmin etməyi vəd etmir, əks halda, o, öz mövzusundan kənarda olan bir şeyi qəbul etmiş olar. Dülgərin materialı ağacdan, heykəlli tuncdan olduğuna görə yaşayış sənəti mövzusu hər bir insanın öz həyatıdır. Epiktet Mühazirələr 1.15.2 |  |
Stoiklər məntiq, monistik fizika və naturalistik etika ideallarından qurulmuş dünyanın vahid hesabını təqdim edirdilər. Bunlardan onlar etikanı insan biliyinin əsas mərkəzi kimi vurğulamışdılar, lakin onların məntiqi nəzəriyyələri sonrakı filosofları daha çox maraqlandırmışdır.
Stoaçılıq dağıdıcı emosiyaların öhdəsindən gəlmək vasitəsi kimi özünü idarəetmə və möhkəmlik inkişaf etdirməyi öyrədir. Fəlsəfə belə hesab edir ki, aydın və qərəzsiz mütəfəkkir olmaq ümumbəşəri fikri (loqos) dərk etməyə imkan verir. Stoaçılığın əsas cəhəti fərdin etik və əxlaqi rifahının yaxşılaşdırılmasını əhatə edir: "Fəzilət təbiətlə uzlaşan iradədən ibarətdir".[15] Bu prinsip şəxsiyyətlərarası münasibətlər sahəsinə də aiddir – "qəzəbdən, paxıllıqdan və qısqanclıqdan azad olmaq"[16] və hətta kölələri də "başqa insanlarla bərabər qəbul etmək, çünki bütün insanlar eyni təbiətin məhsuludur".[17]
Stoaçı etika determinist bir perspektivi müdafiə edir. Kleanf stoaçı fəzilətdən məhrum olanlarla bağlı söyləmişdir ki, bir murdar adam "arabaya bağlanmış itə bənzəyir və onun getdiyi yerə getməyə məcburdur".[15] Fəzilət stoaçısı, əksinə, dünyaya uyğun olmaq üçün iradəsini dəyişdirir və Epiktetin sözlərinə görə, "xəstədir və bununla belə xoşbəxtdir, təhlükədədir və bununla belə xoşbəxtdir, ölür və bununla belə xoşbəxtdir, sürgündədir və bununla belə xoşbəxtdir, rüsvay olub və bununla belə xoşbəxtdir".[16] Beləliklə, həmin şəxs "tamamilə muxtar" fərdi iradə və eyni zamanda "qəti deterministik vahid bütöv" olan bir kainat ortaya qoyur. Bu baxış bucağı daha sonra "klassik panteizm" kimi təsvir edilmişdir və holland filosofu Barux Spinoza tərəfindən qəbul edilmişdir.[18]
Məntiq
Zenonun müəllimlərindən biri olan Diodor Kron müddəa məntiqi adlanan məntiqə ilk dəfə yanaşmanı təqdim edən və inkişaf etdirən filosof hesab olunur. Bu, Aristotelin termin məntiqindən xeyli fərqlənən və terminlərə yox, müddəalara əsaslanırdı. Xrisipp daha sonra stoaçı məntiq kimi tanınan və Aristotelin sillogistikasına rəqib sayılan stoaçı sillogistika deduktiv sistemini özündə birləşdirən bir sistem hazırlamışdır. Stoaçı məntiqə yeni maraq XX əsrdə meydana çıxmışdır ki, bu dövrdə məntiq üzərində aparılan mühüm inkişafların təklif məntiqinə əsaslanırdı. Suzanna Bobziyen yazmışdır ki, "Xrisippin fəlsəfi məntiqi ilə Qottlob Frege arasında çoxlu yaxın oxşarlıqlar xüsusilə diqqəti cəlb edir".[19]
Bobziyen onu da qeyd etmişdir ki, "Xrisipp bu gün məntiqlə bağlı faktiki olaraq istənilən mövzunu, o cümlədən nitq aktı nəzəriyyəsi, cümlə təhlili, tək və cəm ifadələri, predikat növləri, indekslər, ekzistensial müddəalar, sentensial bağlayıcılar, inkarlar, disyunksiyalar, şərtilər, məntiqi nəticə, etibarlı arqument formaları, deduksiya nəzəriyyəsi, müddəa məntiqi, modal məntiq, müvəqqəti məntiq, epistemik məntiq, fərziyyə məntiqi, imperativlər məntiqi, qeyri-müəyyənlik və məntiqi paradoksları özündə əks etdirən məntiqə dair 300-dən çox kitab yazmışdır".[19]
Kateqoriyalar
Stoiklər hesab edirdilər ki, bütün varlıqlar (ὄντα), hərçənd hər şey (τινά) buna daxil olmasa da, maddidir.[20] Onlar mövcud varlıqlardan başqa dörd qeyri-cismani (asomata) anlayışı qəbul etmişdilər: zaman, yer, boşluq və söylənilən.[21] Universallara belə bir status verilmədiyi halda, onlar sadəcə olaraq "yaşayan" hesab edilirdilər.[22] Beləliklə, onlar Aristotel və Anaksaqorun fikrini qəbul etmişdilər ki, əgər obyekt istidirsə, bunun səbəbi universal istilik cisminin bir hissəsinin obyektə daxil olmasıdır. Buna baxmayaraq, Aristoteldən fərqli olaraq, onlar bütün aksidensiyaları əhatə etmək fikrini genişləndirmişdilər. Beləliklə, əgər bir cisim qırmızıdırsa, bu, universal qırmızı cismin bir hissəsinin obyektə daxil olması deməkdir.
Onlar hesab edirdilər ki, dörd kateqoriya var:
- Substansiya (ὑποκείμενον): Obyektlərin əmələ gəldiyi ilkin maddə, formasız substansiya (ousia).
- Xarakteristika (ποιόν): Fərdi obyekti əmələ gətirmək üçün maddənin təşkili; Stoik fizikasında, məsələni məlumatlandıran fiziki tərkib hissəsi (pneuma: hava və ya nəfəs).
- Necəsə yerləşdirilmiş (πως ἔχον): Ölçü, forma, hərəkət və duruş kimi obyektdə olmayan xüsusi xüsusiyyətlər
- Necəsə bir şeyə münasibətdə yerləşdirilmiş (πρός τί πως ἔχον): Digər hadisələrlə əlaqəli xüsusiyyətlər, məsələn, bir cismin digər obyektlərə nisbətən zaman və məkan daxilində mövqeyi
Stoaçılar fərdlərin öz hərəkətlərinin, düşüncələrinin və reaksiyalarının onların nəzarətində olduğunu qeyd etmişdilər. Epiktetin "Enxiridion" əsərinin giriş bəndində kateqoriyalar belə ifadə edilir: "Dünyada bəzi şeylər bizdən asılıdır, bəziləri isə yox. Mühakimə, motivasiya, istək və ikrah qabiliyyətimiz bizdən asılıdır. Qısaca desək, hər nəyisə bizim öz əməllərimizdir".[23] Bunlar şəxsin özündən asılı olan və ya gücü daxilində olan bir məkanı nəzərdə tutur. İstifadədə olan stoaçı kateqoriyalara sadə bir nümunə Jak Brunşviq tərəfindən verilmişdir:
| | Mən müəyyən bir materiya parçasıyam və bununla da bir maddəyəm, mövcud bir şeyəm (və indiyə qədər elə hamısı budur); Mən bir insanam, mən bu fərdi insanam, bununla da ümumi keyfiyyətə və özünəməxsus keyfiyyətə malikəm. Mən otururam və ya dayanıram, müəyyən bir şəkildə idarə edirəm. Mən övladlarımın atasıyam, həmvətənlərimin həmvətəniyəm, başqa bir şeyə münasibətdə müəyyən şəkildə yerləşdirilmişəm.[24] | |
Epistemologiya
Stoaçılar biliyin fikirdən istifadə etməklə əldə oluna biləcəyini irəli sürmüşdülər. Hətta praktikada yalnız təxmini hesablama aparılsa belə, həqiqəti yanılmadan ayırmaq olar. Stoaçılara görə, hisslər daim hisslər əldə edir. Bunlar cisimlərdən hisslər vasitəsilə ağıla keçən, təxəyyüldə təəssürat buraxdığı pulsasiyalardır (phantasiai). Odur ki, ağıldan yaranan təəssürat fantazma adlanırdı.[25]
Ağıl təəssüratı mühakimə etmək (συγκατάθεσις, sinkatatez), yəni onu təsdiq və ya rədd etmək qabiliyyətinə malikdir. Bu, reallığın həqiqi təsvirini yalandan ayırmağa imkan verən təəssüratdır. Bəzi təəssüratlar dərhal təsdiq oluna bilər, lakin digərləri inam və ya rəy kimi etiketlənən, yalnız müxtəlif dərəcələrdə tərəddüdlü təsdiqlərə nail ola bilər (doksa). Yalnız ağıl vasitəsilə fərdlər aydın dərk və inanc əldə edirlər (katelepsis). Stoaçı müdrikin əldə edə biləcəyi müəyyən və həqiqi biliyə (epistema) yalnız öz taylarının təcrübəsi və bəşəriyyətin kollektiv mühakiməsi ilə əminliyi təsdiqləməklə əldə edilə bilər.[25]
Fizika
Stoaçılara görə, kainat iki sinfə bölünən maddi mülahizə substansiyasıdır (loqos): aktiv və passiv.[26] Passiv maddə "ləng yatan, istənilən istifadəyə hazır, lakin heç kim onu hərəkətə keçirməsə, fəaliyyət qalacağına əmin olan" maddədir.[27] Aktiv maddə passiv maddəyə təsir edən ağıllı efir və ya ilkin oddur:
| | Kainatın özü tanrıdır və onun ruhunun universal axınıdır. Obyektlərin ümumi təbiəti və bütün mövcudluğu əhatə edən məcmuiyyətlə birlikdə ağıl və ağılda fəaliyyət göstərən bu dünyanın rəhbər prinsipidir. Sonra gələcəyin qabaqcadan təyin edilmiş gücü və zəruriliyidir. Sonra atəş və efir prinsipidir. Sonra su, torpaq və hava kimi təbii vəziyyəti axın və keçiddən ibarət olan elementlərdir. Sonra günəş, ay, ulduzlardır. Nəhayət, hər şeyin içində olduğu universal varlıqdır. | |
Stoaçı fəlsəfəyə görə, hər şey taleyin qanunlarına tabedir, çünki kainat öz təbiətinə və idarə etdiyi passiv maddənin təbiətinə uyğun hərəkət edir. İnsanların və heyvanların ruhları bu ilkin oddan qaynaqlanır və eynilə taleyə tabedirlər:
| | Kainatı daim yaşayan bir varlıq kimi qəbul edin. Onun bir maddəsi və bir ruhu var. Hər şeyin bir qavrayışa, bu yaşayan varlığın qavrayışına necə xitab etdiyini, hər şeyin bir hərəkətlə necə fəaliyyət göstərdiyini, hər şeyin mövcud olan hər şeyin birgə səbəbləri olduğunu müşahidə edin. İpin davamlı fırlanmasını və torun quruluşunu da müşahidə edin. Mark Avreli, "Meditasiyalar" əsərində. | |
Fərdi ruhlar təbiətləri etibarilə tez çürüyürlər, onlar "kainatın əsas səbəbinə ("loqos spermatikos") qəbul edilərək odlu təbiətə çevrilə və yayıla bilərlər", çünki düzgün ağıl həm bəşəriyyətin, həm də kainatın təməlidir.[28]
Stoaçı teologiya fatalist və naturalist panteizmdir. Tanrı heç vaxt tam transsendent deyil, həmişə immanentdir və təbiətlə eyniləşdirilir. İbrahimi dinlər tanrını dünya yaradan varlıq kimi fərdiləşdirir, lakin stoaçılıq tanrını kainatın məcmusu ilə eyniləşdirir. Hinduların mövcudluq anlayışına çox bənzəyən stoaçı kosmologiyaya görə, zamanın mütləq başlanğıcı yoxdur, çünki o, sonsuz və dövri hesab olunur. Eynilə, kosmosun və kainatın nə başlanğıcı, nə də sonu var və əksinə onlar dövridir. Cari kainat indiki dövrədə sonsuz sayda kainatlardan sonra gələn, məhv olmağa ("ekiproz" – alovlanma) və yenidən yaradılmağa, ardınca digər sonsuz sayda kainatlara məhkum olan bir mərhələdir. Stoaçılıq bütün mövcudluğu dövrilik, kosmosu isə əbədi olaraq özünü yaradan və məhv edən bir şey hesab edir.[29]
Stoaçılıq kainatın başlanğıcını və ya sonunu irəli sürmür.[30] Stoaçılara görə, "loqos" bütün kainatı əhatə edən və canlandıran aktiv səbəb və ya "anima mundi" idi. O, maddi bir anlayış kimi düşünülmüş, adətən tanrı və ya təbiətlə eyniləşdirilmişdir. Stoaçılar həmçinin, əsas səbəbə və ya kainatdakı generasiya qanununa istinad edirdilər. Bu, cansız materiyada fəaliyyət göstərən aktiv səbəb prinsipi idi. İnsanların hər biri kainatı idarə edən və saxlayan ilkin od və səbəb olan ilahi "loqos"un bir hissəsinə malikdir.[31]
Etika
Stoaçılıq etikasının əsası yaxşılığın ruhun özündə, müdriklikdə və özünü idarə etməkdə yatmasıdır. Buna görə də insan ehtiraslardan azad olmağa çalışmalıdır. Stoaçılar üçün ağıl məntiqdən istifadə etmək və təbiətdəki prosesləri dərk etmək demək idi. Buradakı təbiət hər şeyə xas olan "loqos" və ya universal səbəbdir.[32] Yunanca "pafos" sözü insanın çəkdiyi əziyyəti nəzərdə tutan geniş bir termin idi.[33] Stoaçılar bu sözü qəzəb, qorxu və hədsiz sevinc kimi bir çox ümumi emosiyaları müzakirə etmək üçün istifadə edirdilər.[34] Onlara görə, ehtiras düzgün düşünməmək nəticəsində yaranan zehni narahat edən və aldadıcı qüvvədir.[33]
Stoaçı Xrisippin fikrinə görə, ehtiraslar qiymətləndirici mühakimələrdir.[35] Belə bir emosiya yaşayan insan miyanə bir şeyi yanlış qiymətləndirmişdir.[36] Hər bir ehtirasın kökündə mühakimədə buraxılan səhv, xeyir və ya şər haqqında bəzi yanlış təsəvvürlər dayanır. İndiki xeyirə dair yanlış mühakimə ləzzət hissi yaradır, şəhvət isə gələcəyə dair yanlış qiymətləndirmədir. Şər haqqında həqiqəti əks etdirməyən təsəvvürlər indiki zaman və ya gələcək üçün qorxuya səbəb olur. İdeal stoaçı bunun əvəzinə şeyləri həqiqi dəyəri ilə ölçməli,[37] və ehtirasların təbii olmadığını görməlidir. Ehtiraslardan azad olmaq özünə qapanmış bir xoşbəxtliyə sahib olmaqdır. Qorxacaq heç bir şey mövcud olmamalıdır, çünki düşüncəsizlik yeganə şərdir və qəzəbin yaranması üçün heç bir səbəb olmamalıdır.[38]
Ehtiraslar
Stoaçılar ehtirasları dörd başlıq altında sıralayırdılar: sıxıntı, həzz, qorxu və şəhvət.[39] Stoaçıların bu ehtiraslara verdikləri təriflərin bir hesabatı Psevdoandronikin "Ehtiraslar haqqında" traktatında müşahidə edilmişdir:[40]
- Stres (λύπη): stres irrasional daralma, ya da insanların depressiyaya düşməyə səbəb hesab etdiyi pis bir şeyin mövcud olduğuna dair yeni rəydir.
- Qorxu (φόβος): qorxu irrasional ikrah və ya gözlənilən təhlükədən qaçmaqdır.
- Şəhvət (ἐπιθυμία): şəhvət irrasional istək və ya gözlənilən xeyir kimi müşahidə edilir, lakin əslində pis bir şeyə can atmaqdır.
- Məftunluq (ἡδονή): Ləzzət irrasional bir şişkinlik və ya yaxşı bir şeyin mövcudluğu ilə bağlı təzə rəydir ki, insanlar buna sevinməyi düzgün hesab edirlər.
| İndiki zaman | Gələcək zaman | |
|---|---|---|
| Xeyir | Məftunluq | Şəhvət |
| Şər | Təhlükə | Qorxu |
Bu ehtiraslardan ikisi (kədər və həzz) indiki zamanda mövcud olan emosiyalara, ikisi (qorxu və şəhvət) gələcək zamana yönəlmiş emosiyalara aiddir.[41] Beləliklə, xeyir və şərin perspektivinə yönəlmiş, lakin indiki və ya gələcək zamanlarda olmalarına görə bölünən yalnız iki vəziyyət var.[42] Eyni sinfin çoxsaylı bölmələri ayrı-ayrı ehtirasların başı altına gətirilmişdir:[43]
- Stres: paxıllıq, rəqabət, qısqanclıq, şəfqət, yas tutmaq, kədər, narahatlıq, məyusluq, depressiya, dilxorçuluq, ümidsizlik.
- Qorxu : süstlük, utanc, qorxu, qorxaqlıq, çaşqınlıq, xəcalət və könülsüzlük.
- Şəhvət: qəzəb, nifrət, düşmənçilik, hirs, xəsislik və həsrət.
- Məftunluq: riyakarlıq, fərəh və ucaltma.
Müdrik insan (sofos) ehtiraslardan (apatiya) azad olan bir şəxsdir. Bunun əvəzinə bir müdrik aydın düşünülmüş xoş emosiyalar (evpatiya) yaşayır.[44] Bu emosional impulslar ifrat dərəcədə deyillər, lakin onlar azalmış emosiyalar da deyillər.[45][46] Bunun əvəzinə, onlar düzgün rasional emosiyalardır.[47] Stoaçılar xoş emosiyaları sevinc (xara), arzu (bulez) və ehtiyatlılıq (evlabiya) başlıqları altında sadalayırdılar.[48] Beləliklə, həqiqətən xeyir olan bir şey varsa, müdrik insan öz ruhunda yüksəliş – sevinc (xara) yaşayır.[49] Stoaçılar xoş emosiyaları da bölürdülər:[50]
- Sevinc: zövq, şənlik, yaxşı əhval-ruhiyyə
- Arzu: xoş niyyət, qonaqpərvərlik, əzizləmək, sevgi
- Ehtiyatlılıq: Mənəvi utanc, hörmət
İntihar
Stoaçılar müdrik insanın fəzilətli bir həyat sürməsinə mane ola biləcək vəziyyətlərdə, məsələn, şiddətli ağrı və ya xəstəliyə qurban getdikdə[51] intiharın icazəli olduğunu qəbul edirdilər, lakin əks halda intihar adətən öz sosial borcunu rədd etmək kimi qəbul edilirdi.[52] Məsələn, Plutarx bildirmişdir ki, tiranlıq altında həyatı qəbul etmək Katonun stoaçı kimi öz-özünə ardıcıllığını (konstantiya) pozacaq və onun şərəfli əxlaqi seçimlər etmək azadlığına xələl gətirəcəkdi.[53]
Sevgi və seksuallıq
Erkən stoaçılar seksuallıq, romantik sevgi və intim münasibətlərə baxışlarında son stoaçılardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdilər.[54] Zenon ilk növbədə qanunla deyil, məhəbbətlə idarə olunan bir respublika tərəfdarı idi. Burada nikah ləğv edilməli, arvadlar ortaq tutulmalı, sevilən insanlarda fəzilət inkişaf etdirmək üçün həm oğlan, həm də qız uşaqları ilə tərbiyəvi məqsədlə erotizm tətbiq olunmalı idi.[54][55] Bununla belə, o, evliliyi eyni dərəcədə təbii bir hadisə hesab etmiş və onu özlüyündə qınamamışdır.[54] O, homoseksual münasibətlərə müsbət yanaşırdı. Zenon qeyd etmişdir ki, müdrik kişilərin "cismani bilikləri sevimliləri olmayanlardan nə az və çox olmalı, nə də bir qadınınkı kişidən çox olmamalıdır".[55][56]
Zenon sevgini arzudan üstün tutmuş, seksuallığın son məqsədinin fəzilət və dostluq olması lazım olduğunu bildirmişdir.[55] Sonrakı stoaçılar arasında Epiktet homoseksual və heteroseksual seksi bu sahədə ekvivalent olaraq saxlamış,[56] yalnız insanı mühakimənin əleyhinə hərəkət etməyə vadar edən istək növünü pisləmişdir. Bununla belə, digər fikirlər ümumiyyətlə seksuallığı ehtirasla eyniləşdirməyə doğru irəliləyirdi və onlar özləri seksual əlaqəyə düşmən olmasalar da, özlərinə nəzarəti saxlamaq üçün bunların məhdudlaşdırılması lazım olduğuna inanırdılar.[57][56] Muzoni kişi və qadın arasında nikahın yoldaşlıq formasını müdafiə edən, nəsil artırma üçün nəzərdə tutulan yeganə təbii seksin tərəfdarı idi.[57] O, yalnız həzz və ya məhəbbət üçün yaranan münasibətləri qeyri-təbii hesab edirdi.[56]
Mirası
Xristianlıq
Kilsə Ataları stoaçılığı "bütpərəst fəlsəfə" kimi qəbul etmişdilər.[58][59] Buna baxmayaraq, erkən xristian yazıçıları stoaçılığın bəzi mərkəzi fəlsəfi konsepsiyalarından istifadə edirdilər. Nümunələrə "lodddqovds", "fəzilət", "ruh" və "vicdan" terminləri daxildir.[60] Buna baxmayaraq, paralellər terminologiyanın bölüşdürülməsi və götürülməsindən xeyli kənara çıxır. Həm stoaçılıq, həm də xristianlıq xarici dünya qarşısında daxili azadlığı təsdiqləyir. Bu, insanın təbiət və ya tanrı ilə yaxınlığına inamdır. Bu, bəşəriyyətin fitri pozğunluğun – "daimi şəri"n hissidir, dünyəvi mülk və bağlılıqların puçluğu, müvəqqəti mahiyyəti. dünyəvi mülklərin və bağlılıqların mənasızlığı və müvəqqəti mahiyyətinə istinad edir. Hər ikisi insanın daha yüksək imkanları oyansın və inkişaf etsin deyə şəhvət və paxıllıq kimi ehtiraslara münasibətdə askesi təşviq edir. Stoaçılığın təsiri Milanlı Ambrosi, Mark Minusi Feliks və Tertullianın əsərlərində də müşahidə olunmuşdur.[61]
Müasir dövrdə
Bu termin müasir dövrdə "hisslərini sıxışdıran və ya səbirlə dözən insan" kimi müəyyənedilmişdir.[62] "Stenford fəlsəfə ensiklopediyası"nın stoaçılıq ilə bağlı hissəsində qeyd olunmuşdur ki, bu, "ingilis dilində 'stoical' sifətinin mənası onun fəlsəfi mənşəyi ilə bağlı tamamilə yanıldıcı deyil".[63]
Stoaçılığın XX əsrdə dirçəlişi Entoni Artur Lonqun 1971-ci ildə nəşr edilmiş "Stoisizmdə problemlər" kitabına təsadüf edir.[64][65] Bu canlanma XX əsrin sonlarında fəzilət etikasına marağın artmasının bir hissəsi idi. Müasir stoaçılıq XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəllərində qədim stoaçılıq ilə bağlı elmi əsərlərin nəşrlərində müşahidə olunan sıçrayışdan irəli gəlir. Bundan əlavə, mövcud stoaçı hərəkatın kökləri rasional emotiv davranış terapiyasını inkişaf etdirən Albert Ellisin, həmçinin bir çoxları tərəfindən rasional davranışçı terapiyanın erkən növlərinin banisi kimi qəbul edilən Aaron T. Bekin əsərlərinə gedib çıxır.[66]
Psixologiya və psixoterapiya
Stoaçı fəlsəfə, xüsusən də CBT-dən əvvəl yaranmış Albert Ellisin rasional-emotiv davranış terapiyasının (REBT) vasitəçiliyi ilə müasir koqnitiv psixoterapiya üçün orijinal fəlsəfi ilham mənbəyi olmuşdur. Aaron T. Bek və digərləri tərəfindən yazılmış depressiya üçün orijinal koqnitiv terapiya müalicəsi kitabçasında qeyd olunmuşdur ki, "idrak terapiyasının fəlsəfi mənşəyi stoaçı filosoflara qədər izlənilə bilər".[67] Ənənəvi REBT-nin ilkin sessiyaları zamanı əksər müştərilərə Epiktetin "Enxiridion" əsərindən bir sitat Ellis və onun ardıcılları tərəfindən öyrədilmişdir: "Bizi narahat edən hadisələr deyil, hadisələrlə bağlı mühakimələrimizdir".[68]
Bu, sonradan CBT-yə bir çox digər yanaşmaların sosiallaşma mərhələsində ümumi elementə çevrilmişdir. Stoaçılığın müasir psixoterapiyaya, xüsusən də REBT və CBT-yə təsiri məsələsi Donald Robertsonun "Koqnitiv-davranış terapiyasının fəlsəfəsi"ndə ətraflı təsvir edilmişdir. İsveçrəli nevroloq və psixoterapevt Pol Dübua tərəfindən qurulan "rasional inandırma" məktəbi klinik fəaliyyətində stoaçılıqdan çox istifadə etmiş, müştərilərini ev tapşırığı kimi Senekadan hissələr öyrənməyə təşviq etmişdir.[69]
Müasir stoaçılıq və üçüncü dalğa CBT arasında oxşarlıqlar da təklif edilmişdir. Depressiyanın müalicəsində onun potensialına dair fərdi hesabatlar dərc edilmişdir.[70] Qədim stoaçılığın prinsiplərinin insanın mənşəyi hekayəsinə,[71] ekoloji təhsilə,[72] vegetarianlığa[73] və müasir davamlı inkişaf, maddi istehlak və konsumerizm maneələrinin həlli prosesində tətbiq edilməsinə də maraq var idi.[74][75][76]
Şeymus MakSuyne mənəvi məşqlərin təcrübələrini əks etdirən təcrübələrə təsir edən kimi təsvir etmişdir.[77] Stoaçı ruhani məşqlər və müasir koqnitiv davranış terapiyası arasında bir çox paralellər müəyyən edilmişdir.[78] Filosof Pyer Adoya görə, bir stoaçı üçün fəlsəfə sadəcə inanclar və ya etik iddialar toplusu deyil, daimi praktika və məşq (və ya "askez"), daimi məşq və özünü xatırlatmanın aktiv prosesini əhatə edən həyat tərzidir. Epiktet öz "Mühazirələr"ində hərəkətin üç növünü fərqləndirir: mühakimə, istək və meyl.[79] Ado bu üç hərəkəti müvafiq olaraq məntiq, fizika və etika ilə eyniləşdirmişdir.[80] Ado yazmışdır ki, "Meditasiyalar"da, "hər bir maksim bu çox xarakterik hərəkətlərdən ya birini, ya ikisini, ya da hər üçünü inkişaf etdirir".[81]
Həmçinin bax
İstinadlar
Əlavə ədəbiyyat
İlkin mənbələr
Fraqment kolleksiyalar
"Qədim stoiklərin fraqmentləri" (lat. Stoicorum Veterum Fragmenta) tarixi stoiklərin fraqmentləri və ifadələrindən ibarət toplusudur Hans fon Arnim tərəfindən 1903–1905-ci illərdə "Teybner kitabxanası"nın bir hissəsi kimi nəşr edilmişdir. Buraya Kitiyalı Zenon, Xrisipp, həmçinin onların bilavasitə davamçılarının fraqmentləri və ifadələri daxildir. Əvvəlcə əsər üç cilddən ibarət idi və Maksimilian Adler 1924-cü ildə topluya ümumi göstəricilərdən ibarət dördüncü cild əlavə etmişdir. Teybner bütün əsəri 1964-cü ildə yenidən nəşr etmişdir.
- Volume 1 – Zenon və onun ardıcıllarının fraqmentləri.
- Volume 2 – Xrisippin məntiqi və fiziki fraqmentləri.
- Volume 3 – Xrisippin etik fraqmentləri və onun şagirdlərinin bəzi fraqmentləri.
- Volume 4 – Sözlərin, xüsusi adların və mənbələrin göstəriciləri.
Tədqiqatlar
Xarici keçidlər
Hicks, Robert Drew. Stoics // Britannika Ensiklopediyası (XI). 1911.- The Stoic Therapy eLibrary
- The Stoic Library Arxivləşdirilib 25 dekabr 2014 at the Wayback Machine
- Stoic Logic: The Dialectic from Zeno to Chrysippus
- Annotated Bibliography on Ancient Stoic Dialectic
- "A bibliography on Stoicism by the Stoic Foundation". 1 noyabr 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 sentyabr 2012.
- BBC Radio 4's In Our Time programme on Stoicism (requires Flash)
- The Stoic Registry (formerly New Stoa) :Online Stoic Community
- Modern Stoicism (Stoic Week and Stoicon)
