Дим һөйләше

Дим һөйләше Башҡортостан Республикаһы Әлшәй, Архангел, Ауырғазы, Бәләбәй, Бишбүләк, Дәүләкән, Иглин, Ҡырмыҫҡалы, Миәкә, Нуриман, Өфө һәм Шишмә райондары территорияһында таралған. Мең, көҙәй һәм ҡобау ырыуҙары, шулай уҡ өлөшлөтә — ҡаңлы һәм ҡаршин ырыуы башҡорттары Дим һөйләшендә аралаша.

1920—1930 йылдарҙа башҡорт һөйләшеү телен планлы өйрәнеү башланған. ХХ быуаттың 1930 — 1950 йылдарында башҡорт телендә өс территориаль диалект — Башҡорт теленең Көнсығыш диалекты (төньяҡ-көнсығыш, ҡыуаҡан, төньяҡ-көнбайыш диалекты (көнбайыш) һәм Көньяҡ диалекты (туғай, юрматы), шулай уҡ фонетик күрһәткес буйынса классификацияланған: ([һ]—[ҫ], [ҫ], [һ], [ҙ], [с], [п]—[т]) ете һөйләш (һөйләшсәләр) билдәле^[1]. Башҡорт тел ғилеменә нигеҙ һалыусыларҙың береһе — Дмитриев Николай Константинович башҡорт телен өс диалектҡа бүлеү яҡлы булған^[2]. Башҡорт теленең диалекттары һәм һөйләштәрен системалы өйрәнеүгә бағышланған тәүге хеҙмәт булып Байышев Таһир Ғәлләм улының башҡорт телен өс территориаль диалектҡа һәм фонетик күрһәткес буйынса — 7 һөйләшкә бүлгән (шулай уҡ был классификация буйынса мең һәм ҡобау башҡорттарының телен көньяҡ диалектҡа һәм «ҫ» һөйләшсәһенә бүлгән) — «Башҡорт диалекттарының әҙәби телгә мөнәсәбәте» монографияһы тора^[3][4].

Кейекбаев Жәлил Ғиниәт улы был һөйләште «дим-ҡариҙел» һөйләше тип билдәләгән^[5]. Миржанова Сәриә Фазулла ҡыҙы «Башҡорт теленең көньяҡ диалекты» хеҙмәтендә көньяҡ диалектын өс ҙур һөйләшкә — ыҡ-һаҡмар һөйләше, урта һәм дим һөйләштәренә бүлгән һәм ентекләп өйрәнәгән^[6]. Н. X. Ишбулатов «Башҡорт теле һәм уның диалекттары» монографияһында^[7] ул көньяҡ диалектының дим һөйләшенә относит язык башкир, которые проживают в бассейнах рек Дим, Өршәк йылғалары бассейнында һәм Ҡариҙел (Өфө) йылғаһының түбәнге ағымында йәшәгән башҡорттарҙың, шулай уҡ Һамар һәм Һарытау Ырғыҙ-кәмәлек башҡорттарының телен индерә. Шул уҡ ваҡытта диалектологтар Өршәк йылғаһы бассейны башҡорттарының телендә урта һәм ыҡ-һаҡмар һөйләштәренең ҡайһы бер үҙенсәлектәрен күрһәтәләр, һәм уны айырым өршәк һөйләше тип билдәләйҙәр^[8].

Дим һөйләшендә төньяҡ-көнсығыш (көҙәй) һәм көньяҡ-көнбайыш (кәмәлек һәм туҡ башҡорттары теле) һөйләшсәләре айырып күрһәтелә^[9]. У. М. Яруллинаның «Дим һөйләше лексикаһы» хеҙмәтендә был һөйләштең лексикаһы ентекләп өйрәнелгән^[10].

Фонетика

Дим һөйләшенең характерлы фонетик үҙенсәлектәре булып^{[9] [6]}:

• дөйөм төрөк [с] һәм әҙәби башҡорт [һ], [ш] и [ҫ] урынына [ҫ] ҡулланыу: диал. [ҫ]ыу — әҙәбисә [һ]ыу (вода), диал. туҡ[ҫ]ан — әҙәбисә туҡ[һ]ан (девяносто), диал. я[ҫ]ау — әҙәбисә я[һ]ау (делать), диал. ба[ҫ]ыу — әҙәбисә ба[ҫ]ыу (вода), диал. [ҫ]ыйыҡ — әҙәбисә [ш]ыйыҡ (жидкий), диал. [ҫ]ү[ҫ] — әҙәбисә [с]ү[с] (волокно), диал. эрем[ҫ]ек — әҙәбисә эрем[с]ек (творог) һ.б.
• беренсе ижектә лабиалләшкән [а°] ҡулланыу: диал. б[а°]бай — әҙәбисә б[а]бай (старик) , диал. [а°]птырау — әҙәбисә [а]птырау (удивляться), диал. [а°]лам — әҙәбисә [а]лам (беру) һ.б.
• [ей] һәм [өй] ойоштомаларының һуҙынҡыға күсеүе [и], [ү]: диал. к[и]йәү — әҙәбисә к[ей]әү (зять), диал. т[и]йеү — әҙәбисә т[өй]өү (толочь), диал. [ү]рәнеү — әҙәбисә [өй]рәнеү (изучать) һ.б.
• аффикстар һәм киҫәксәләр башында [л], [н], [д] урынына [ҙ] тартынҡыһын ҡулланыу: диал. ҡала[ҙ]ан — әҙәбисә ҡала[н]ан (из города), диал. һәммәҫе [ҙ]ә — әҙәбисә һәммәһе [л]ә (все) һ.б.
• һүҙҙең абсолют башында һәм уртаһында көнбайыш диалектының түбәнге ағиҙел-ыҡ һәм көнсығыш диалектының ҡыҙыл һөйләштәрендә [з], [т], [д] урынына [ҙ]тартынҡыһын ҡулланыу: диал. [ҙ]ыйан — әҙәбисә [з]ыян (вред), диал. йа[ҙ]а — әҙәбисә я[з]а (наказание), диал. [ҙ]ары — әҙәбисә [т]ары (просо), диал. [ҙ]оға — әҙәбисә [д]оға (молитва) һ.б.
• көнбайыш диалектының түбәнге ағиҙел-ыҡ һөйләшендәгесә [й] тартынҡыһының [з]-ға күсеүе ^[11]: диал. [з]уҡ — әҙәбисә [й]уҡ (нет), диал. [з]ил — әҙәбисә [й]ел (ветер), диал. [з]ыр — әҙәбисә [й]ыр (песня) һ.б.

Бынан тыш һөйләштең төньяҡ-көнсығыш (көҙәй) зонаһында (көнсығыш диалектының әй һөйләшендәге кеүек) [й] тартынҡыһының [ж]-ға күсеүе күҙәтелә^[12]: диал. [ж]әй — әҙәбисә [й]әй (лето), диал. [ж]ыраҡ — әҙәбисә [й]ыраҡ (далеко) һ.б.

Морфология

Морфология өлкәһендә һөйләштең үҙенсәлеге түбәндәгесә^[13]:

• әҙәби телдәге һигеҙ вариантлы күплек ялғауҙары системаһы (-пар/-ләр, -дар/-дәр, -ҙар/-ҙәр, -тар/-тәр) урынына дүрт вариантлы система ҡулланыла (-лар/-ләр, -нар/-нәр).
• әҙәби телдәге ике (-лы/-ле; -лыҡ/-лек) эйәлек аффиксы урынына дүрт формалы эйәлек аффикстары (-лы/-ле, -ны/-не; -лыҡ/-лек, -ныҡ/-нек) ҡулланыла.

Һөйләштә, дим һәм түбәнге ағиҙел-ыҡ һөйләштәрендә исемдәрҙе килеш менән үҙгәртеү парадигмаһы тап килһә лә, килеш ялғауҙарын ҡулланыуҙың әҙәби телдән күпмелер айырымланыуы күҙәтелә^[14].

Әҙәби телдәге нимә (что) алмашына дим һөйләшендә түбәндәге формалар тура килә: ней, нәрҫә, нәҫтә, нейәҫтә, нейәрҫә. Ҡайҫы (который) алмашының — ҡай эйәлек аффиксы булмаған тулыландырылмаған (непроизводный) нигеҙле варианты бар. Һөйләштә күрһәтеү алмаштарының да шулай уҡ үҙенсәлекле формалары бар: диал. мына/менә — әҙәбисә бына (вот), диал. бу/бы — әҙәбисә был (это), диал. ошо/шошо/шушы — әҙәбисә ошо (вот это) һ.б.^[15].

Әҙәби телдәге күптән үткән заман формаһы -ғайны/-гәйне һөйләштәге -ғанейе/-ғаныйы/-гәнейе (һирәгерәк -ғайҙы/-гәйҙе) формаһына тура килә^[16].

Лексика

Дим һөйләшенең һүҙ запасы нигеҙе бөтөн тематик кластар буйынса ла дөйөм башҡорт лексикаһынан тора. Һөйләштә башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалектында ошо диалектҡа һәм түбәнге-ыҡ һөйләше өсөн уртаҡ булған лексика ҡатламы күҙәтелә. Дим һөйләшендәге уртаҡ диалектизмдар төньяҡ-көбайыш диалектының ҡариҙел һөйләшендә, башҡорт теленең көньяҡ диалектының урта һәм ыҡ-һаҡмар һөйләштәрендә бар^[17]. Мең ҡәбиләһе башҡорттары, һөйләшкәндә был һүҙҙәрҙе ҡулланғанлыҡтан, Өршәк һәм дим һөйләштәре лексикаһының бер-береһенә максималь үтеп инеүе күҙәтелә^[8]. Көҙәй һөйләшсәһенең ҡайһы бер диалектизмдары уны башҡорт теленең көнсығыш диалекты менән берләштерә ^[18].

• Азнагулов Р. Г. Языковые особенности башкир Оренбургской области. Дис… канд. филол. наук. — М., 1972. — 315 с.
• Алсынбаева Р. Ш. Уршакский говор башкирского языка // Вестник Башкирского университета : журнал. — 2009. — № №2 (Т 14). — С. 510—512. — ISSN 1998-4812.
• Баишев Тагир Галлямович. Башкирские диалекты в их отношении к литературному языку/ под ред. Н. К. Дмитриева. — М., 1955. — 112 с.
• Диалектологический атлас башкирского языка. — Уфа: Гилем, 2005. — 234 с.
• Диалектологический словарь башкирского языка. — Уфа: Китап, 2002. — 432 с. — ISBN 5-295-03104-7. (баш.)
• История башкирского литературного языка./ Ишбердин Эрнст Файзрахманович, Галяутдинов Ишмухамет Гильмутдинович, Халикова Раиса Халиловна.. — Уфа: Башк. изд-во «Китап», 1993. — 320 с. — ISBN 5-295-02098-3. (баш.)
• Ишбулатов Нагим Хажгалиевич. Башҡорт теле һәм уның диалекттары. — Өфө: Китап, 2000. — 212 с. — ISBN 5-295-02659-0. (баш.)
• Максютова Нажиба Хаерзамановна. Башкирские говоры, находящиеся в иноязычном окружении. — Уфа: Китап, 1996.
• Максютова Нажиба Хаерзамановна. Восточный диалект башкирского языка. — М.: Наука, 1976. — 292 с.
• Миржанова Сария Фазулловна. Северо-западный диалект башкирского языка. — Уфа: Китап, 2006. — 296 с. — ISBN 5-295-03923-4.
• Миржанова Сария Фазулловна. Южный диалект башкирского языка. — М.: Наука, 1979.
• Надергулов У. Ф. Иргизо-камеликские башкиры. — Уфа: Китап, 1996.
• Словарь башкирских говоров. Южный диалект. Т. 2. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1970. — 327 с.  (баш.)
• Хөсәйенова Л. М. Башҡорт диалектологияһы. — Стәрлетамаҡ, 2011. — 155 б.  (баш.)
• Шәкүров Рәшит Закир улы. Башҡорт диалектологияһы. — Өфө: Китап, 2012. — 250 с. (баш.)
• Яруллина У. М. Лексика дёмского говора. — Уфа, 2002. — 168 с. — ISBN 978-5-91608-027-8.

• Дильмухаметов М. И., Ишбулатов Нагим Хажгалиевич. Диалект южный // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.
• Шакуров Рашит Закирович. Диалектная система башкирского языка // Ватандаш : журнал. — 2012. — № 8. — С. 40—61. — ISSN 1683-3554.