- Йылан бите бында йүнәтелә. Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Йылан (мәғәнәләр).
Йыландар (лат. Serpentes) — тәңкәле һөйрәлеүселәр отрядына ҡараған төркөм. Йыландар Антарктиданан һәм бер нисә ҙур утрауҙан башҡа бөтә ҡитғаларҙа , Ирландия һәм Яңы Зеландия кеүек, һәм Атлантик океандың һәм Тымыҡ океандың үҙәк өлөшөндәге күп кенә ваҡ утрауҙарҙа йәшәй[1]. Ҡайһы бер йыландар ағыулы, әммә ағыуһыҙ йыландарҙың төрҙәре күберәк. Ағыулылары ағыуҙы тәү сиратта үҙ-үҙеңде яҡлау өсөн түгел, ә һунарҙа (ҡорбанды үлтереү өсөн) ҡуллана. Ҡайһы бер төрҙәрҙең ағыуы кешене үлтерерлек көскә эйә. Ағыуһыҙ йыландар йә йыртҡысты тере килеш йота (туҙбаш йылан), йәки уны үлтерәләр (быуалар) (быуар йылан). Ерҙә йәшәүсе иң ҙур билдәле йыландар — селтәр питон һәм һыу анакондаһы. Иң бәләкәй йыландарҙың оҙонлоғо 10 сантиметрҙан артмай[2]. Йыландарҙың күбеһенең ҙурлығы бер метрҙан артмай[3].
| Йыландар |
[[Файл: |265px|]] |
| Фәнни классификация |
|---|
арауыҡтағы ранг | Суб-батшалыҡ: | Эуметазойҙар |
| Супер-класс: | Дүрт аяҡлылар |
| Инфракласс: | Лепидозавроморфтар |
| Супер-отряд: | Лепидозаврҙар |
|
| Халыҡ-ара фәнни исеме |
|---|
Serpentes Linnaeus, 1758 |
| Бүлендек таксондар |
|---|
|
| Ареал |
|---|
 |
Геохронология | млн. лет | Период | Эра | Эон |
|---|
| 2,588 | Чет-ный | | | Ка | Ф
а
н
е
р
о
з
о
й | | 23,03 | Неоген | | 65,5 | Палеоген | | 145,5 | Мел | М
е
з
о
з
о
й | | 199,6 | Юра | | 251 | Триас | | 299 | Пермь | П
а
л
е
о
з
о
й | | 359,2 | Карбон | | 416 | Девон | | 443,7 | Силур | | 488,3 | Ордовик | | 542 | Кембрий | | 4570 | Докембрий |
◄ Наше время◄ Мел-палеогеновое вымирание◄ Триасовое вымирание◄ Массовое пермское вымирание◄ Девонское вымирание◄ Ордовик-силурское вымирание◄ Кембрийский взрыв |
|---|
|
Йыландарҙы өйрәнеү менән серпентология шөғөлләнә.
Эволюция
Йыландар кеҫәрткеләрҙән сыҡҡан һәм монофилетик төркөм булып тора[комм. 1]. Молекуляр мәғлүмәттәр буйынса, хәҙерге кеҫәрткеләр араһында уларҙың иң яҡын туғандары игуана формаһындағы һәм спинл формаһындағы кеҫәрткеләр. Ҡайһы бер морфологик тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, уларға мосозаврҙар инә, һәм улар йыландарҙың туғандаш төркөмө.
Иң боронғо билдәле (2014 йылға) йыландарҙың ҡаҙылма ҡалдыҡтары Англияның урта юра ятҡылыҡтарында табыла (яҡынса 167 миллион йыл элек). Үрге крит ҡалдыҡтары сағыштырмаса күп булып китә.
Йыландар эволюцияһы юғары консерватив көйләү өлкәһендә һиҙелерлек үҙгәрештәр менән оҙатыла, Sonic heghog генын сағылдырыу өсөн яуаплы. Көсәйткес эсендә алмаштырыу һәм юйыу һөҙөмтәһендә транскрипция факторын бәйләүсе сайттар «боҙолған» йәки юғалған, һәм SHH гены башҡа умыртҡалыларҙың барыһы ла булған яралғы райондарында ҡабыҙылыуҙан туҡтай[4].
Төҙөлөш үҙенсәлектәре
Leptotyphlops кәрләһе АҠШ-тың 25 центында (24,3 мм)Тышҡы күренеше
Кәүҙәһе оҙонса, ослоҡтар булмай. Кәүҙә оҙонлоғо 7 см-ҙан 10 метрға тиклем.
Аяҡһыҙ кеҫәрткеләрҙән йыландар яңаҡтарҙың һул һәм уң өлөштәренең күсмә бәйләнеше, хәрәкәтсән ҡабаҡ, ҡолаҡ һәм ҡулбаш быуыны булмауы менән айырыла. (был табышты бөтәүләй йоторға мөмкинлек бирә). хәрәкәтсән ҡабаҡ, ҡолаҡ һәм ҡулбаш быуыны булмауы.
Тиреһе
Йыландың кәүҙәһе тәңкәле тире менән ҡапланған. Халыҡ ышаныуҙарына ҡаршы (йыландарҙың ҡорт менән буталыу ихтималлығы арҡаһында), йылан тиреһе ҡоро, дымлы һәм лайлалы түгел. Йыландарҙың күпселек төрҙәрендә ҡарынсыҡтың ҡабырғаһындағы тире айырым һәм өҫкә нығыраҡ йәбештереү өсөн яраҡлаштырыла, был хәрәкәтте еңеләйтә. Йыландың күҙ ҡабаҡтары үтә күренмәле тәңкәләрҙән ғибәрәт һәм даими ябыҡ булып ҡала. Йылан тиреһен алмаштырыуын таҙартыу йәки иретеү тип атайҙар. Йыландарҙа тире бер үк ваҡытта һәм бер ҡатламда үҙгәрә[5]. Йылан тиреһе дискрет түгел, ә тиренең өҫкө ҡатламын — эпидермис — һалыу ойоҡто эстән әйләндереүҙе хәтерләтә.Баш, арҡа һәм эсендәге тәңкәләрҙең формаһы һәм һаны йыш ҡына был төргә хас һәм таксономик маҡсаттарҙа идентификациялау процесында ҡулланыла. Тәңкәләр, нигеҙҙә, тәнендә урынлашыуына ҡарап атала. Үҫешеү кимәле юғары булған («алдынғы») йыландарҙа (Caenophidia) умыртҡа һөйәгенә бер нисә арҡа тәңкәләренең киң һыҙаттары тап килә, был йыландың умыртҡаһын асмайынса һанарға мөмкинлек бирә. Йыландың күҙҙәре махсус үтә тәңкә (Брилле) менән ҡаплана. Шулай итеп, йоҡо ваҡытында ла уларҙың күҙҙәре ысынлап та һәр ваҡыт асыҡ ҡала. Әммә уларҙы тән ҡулсалары ҡаплай ала.
Ҡауын һалыу
[[Файл:Nerodia sipedon shedding.JPG|thumb|right|Төньяҡ Америка туҙбаш йыланы (Nerodia sipedon) тиреһен алмаштыра.Йыландың ҡауын һалыуы (таҙартыу) процесы бер нисә мәсьәләне хәл итә. Беренсенән, йылан тиреһенең иҫке, туҙған күҙәнәктәрен алмаштыра. Икенсенән, күпмелер ваҡыт паразиттарҙан, мәҫәлән, талпандарҙан ҡотолорға мөмкинлек бирә. Өсөнсөнән, ҡайһы бер хайуандарҙың (мәҫәлән, бөжәктәрҙең) формалашыуы уларҙың үҫеүенә мөмкинлек бирә. Әммә йыландар осрағында ҡауын һалыуҙың әһәмиәте бәхәсле[7].
Йыландың ҡауын һалыуы бөтә ғүмере буйына дауам итә. Ҡауын һалыр алдынан йылан ашауҙан туҡтай һәм йыш ҡына, тыныс ергә күсеп, йәшенә, тиреһе тышҡы күренеше буйынса йомшаҡ һәм ҡоро була, күҙҙәре тоноҡлоҡлана йәки зәңгәр төҫкә әйләнә. Иҫке тиренең өҫтө йоҡара. Был иҫке тиренең аҫта урынлашҡан яңы тиренән айырылыуына килтерә. Бер нисә көндән һуң күҙҙәре асыла, йылан иҫке тиреһенән «шыуып сыға». Был осраҡта иҫке тире ауыҙ яғынан ярыла, ә йылан, ышҡылыу көсөн ҡулланып борғолана башлай. Күп осраҡта иҫке тирене (таҙартыу) процесы, ойоҡбашты эстән әйләндергәндәге кеүек, тән буйлап (баштан ҡойроғона тиклем) ташлана. Яңы, ҙурыраҡ һәм сағыуыраҡ тире ҡатламы тышҡы яҡта ҡала[8].
Өлкән (олораҡ) йыландар йылына бер-ике тапҡыр ғына тиреһен алмаштыра ала. Әммә үҫеүен дауам иткән йәштәре йылына дүрт тапҡырға тиклем үҙгәрә ала[8]. Ташланған тире — тышҡы япманың камил эҙе. Һаҡланып ҡалһа, ғәҙәттә йылан төрҙәрен асыҡлау өсөн ҡулланыла ала.[10] Ваҡыт-ваҡыт тиренең яңырыуы аша йылан дауалау һәм медицина символына әүерелә (Асклепий таяғындағы һүрәт)[9].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
- Рәсәй йыландары исемлеге
- Украина йыландары исемлегенә
- Ҡаҙағстан йыландары исемлеге
- Йылан (мифология)
- Вәғәз менән йылан
Иҫкәрмә
Һылтанмалар
