Корея тарихы

Археологик ҡаҙылмалар буйынса, хәҙерге кешеләр (аҡыллы Кеше) Корея ярымутрауы территорияһында яҡынса 40 — 30 мең йылдар элек барлыҡҡа килә. Хамгён-Пукто, Пхёнан-Намдо, Кёнгидо һәм Чхунчхон-Пукто провинцияларында палеолит дәүеренә ҡараған бик күп таш эш ҡоралдары табыла. Ул йылдарҙағы кешеләр мәмерйәләрҙә йәшәй һәм примитив йорттар төҙөй, һунарсылыҡ һәм емеш-еләк йыйыу менән шөғөлләнә.

Корея ярымутрауында табылған иң боронғо керамика беҙҙең эраға тиклем 8000 йылға ҡарай. 3500-2000 йылдарҙан алып беҙҙең эраға тиклемге керамик әйберҙәр («Чыльмун керамикаһы» (кор. 즐문토기) йәки киртләсле орнаментлы керамика) ярымутрауҙың бөтә территорияһында, шулай уҡ Приморье крайында, Монголияла һәм Маньчжурияла осрай. Чыльмун керамикаһы үҙенең төп характеристикалары буйынса шул уҡ осорға ҡараған Япониялағы Дзёмон мәҙәниәтенең керамикаһы менән бик оҡшаш^[1][2].

Хәҙерге заман тарих фәне Хвангук, Синси һәм Пэдальгук кеүек корей дәүләттәренең ул ваҡытта булыуы телгә алынған йылъяҙмаларҙы мифтар өлкәһенә ҡайтарып ҡалдыра.

Легенда буйынса беренсе корея дәүләтенә нигеҙҙе беҙҙең эраға тиклем 2333 йылда айыу-ҡатын-ҡыҙҙың һәм күк йөҙөндәге Тангундың улы һалған. Тарихсылар корея тарихының иң тәүге этабын Боронғо Чосон дәүләте осоро тип атай (Ко Чосон). Боронғо Чосон территорияһы Корея ярымутрауының һәм Ляодун ярымутрауҙың төньяғында урынлашҡан. Хәҙерге тарихсыларҙың күпселеге беҙҙең эраға яҡын 2333 йыл тип иҫәпләй. Боронғо Чосон тураһында беренсе тапҡыр телгә алыу б. э. т. IV быуатҡа ҡарай^[3]. Тәүҙә Боронғо Чосон айырым рәүештә идара ителгән ҡала-дәүләттәрҙән торған ҡәбиләләр союзы була, ә беҙҙең эраға тиклем IV быуат тирәһендә үҙәкләштерелгән дәүләткә әйләнә, тип һанала. Яҡынса ошо уҡ ваҡытта ярымутрауҙың көньяғында Чин протодәүләте, шулай уҡ Три Хан (Самхан) протодәүләттәре барлыҡҡа килгән. Беҙҙең эраға тиклем 108 йылда Боронғо Чосон Ҡытайҙың Хань империяһы тарафынан буйһондорола.

Кочосон ҡолатылғандан һуң ярымутрау территорияһында өс ҡәбилә берлеге барлыҡҡа килә: Махан, Чинхан һәм Пёнхан (йыйылма атамаһы Три Хан —Самхан). Самхандан төньяҡтараҡ Пуё (Фуюй) дәүләте үҫешә. Шулай уҡ элекке Кочосон территорияһында бер нисә ҙур булмаған дәүләт барлыҡҡа килә, улар араһында Окчо һәм Тонъе (көнсығыш Йе) ла була.

Беҙҙең эра башында Кочосон тарҡалғандан һуң ҡалған ҡәбиләләр союздарынан иртә феодаль өс дәүләт хасил була: Силла, Пэкче һәм Когурё.

676 йылда Когурё һәм Пэкче яулап алынғандан һуң, Берләшкән Силла дәүләте барлыҡҡа килә, ул 935 йылда Корё дәүләте менән алмаштырыла (918—1392).

Шул уҡ ваҡытта төньяҡта Бохай дәүләте (кор. Пархэ́) үҫешә.

Корея тарихында был осор буддизмдың сәскә атыуы менән билдәләнә.

Һуңғы өс короллек осоронда (892 936 йыл) Корея ярымутрауында өс дәүләт була: Силла, Һуңғы Пэкче һәм Һуңғы Когурё (исеме 904 йылда Мачжин тип һәм 911 йылда Тхэбон тип үҙгәртелә).

Корё 918 йылда барлыҡҡа килә, 935 йылда Силла дәүләте ерҙәрен яулап ала һәм 1392^[4] йылда Чосон династияһы тәхеткә ултырғанға тиклем йәшәй. «Корё» атамаһы Кореяның өс иртә феодал дәүләттеренең береһе Когурёны ҡыҫҡартыуҙан хасил булған, ул 668 йылда Силла тарафынан берләштерелә^[5].1234 йылда Корёлабалсыҡтән әйберҙән яһау киң ҡолас ала, шулай уҡ тиҫтәләгән мең таҡталарҙан һырып эшләнгән будда Каноны (Трипитак) булдырыла^[6]. Корёла 1234 йылда донъялағы тәүге металл баҫыу матрицаһы уйлап табыла (ҡара: Чикчи)^[7][8][9]. Корё дәүере Кореяла «буддизмдың алтын быуаты» тип һанала. XI быуатта дәүләттең баш ҡалаһында ғына 70-кә яҡын будда ғибәҙәтханаһы була. Яҡын Көнсығыштан килгән сауҙагәрҙәр менән сауҙа сәскә ата^[10].

993 йылдан башлап, Корёға Ляо династияһы күп тапҡырҙар баҫып инә, әммә 1019 йылда яуланған хәрби еңеү тыныслыҡ һәм сәскә атыу йөҙ йыллығын килтерә, ә Корё үҙенең алтын быуатына баҫа[16]. Был осорҙа Көнсығыш Азияла Корё, Ляо һәм Сун араһындағы көс балансы һаҡлана[16][17].

Инджунан Ли кланы (인주이imba) үҙенең ҡыҙҙарын Мунджондан алып 17-се король Инджонға тиклем хакимдарға ҡатындары итеп бирә. Ваҡыт үтеү менән был клан үҙ ҡулына хакимға ҡарағанда ла күберәк власты ала, шуға ла 1126 йылда дәүләттә Ли Джагём власына һөжүм була. Әммә түңкәрелеш уңышһыҙлыҡҡа тарый, шулай ҙа монархтың көсө кәмей һәм Корёла илдәге лидерлыҡ өсөн конфликттар серияһы башлана. 1135 йылда Мё Чёнсо баш ҡаланы Согёнға (хәҙерге Пхеньян) күсереү тураһында тәҡдим менән сығыш яһай. Был тәҡдим илдең элитаһын ике лагерға бүлә. Мё Чхон етәкселегендәге бер фракция баш ҡаланы күсереү һәм артабан Маньчжурияға ҡаршы поход өсөн сығыш яһай. Икенсеһе, Ким Бусик етәкселегендә («Самгук сагиҙың» авторы) статус-квоны һаҡлап ҡалырға теләй. Мё Чхон Императорҙы ышандыра алмай һәм ихтилал күтәрә, әммә ихтилал уңышһыҙлыҡҡа тарый.

1170 йылда Чон Джунбу (정중부) һәм Ли Ыйбан (hlong방) етәкселегендәге хәрби етәкселәр төркөмө ихтилал башлай һәм унда өҫтөнлөккә эйә була[18]. Инджон һөргөнгә ебәрелә, ә Император булып тәхеткә Мёнджон (명營) ултыра. Корё тарихында хәрби идара итеү осоро башлана. 1177 йылда власҡа йәш хәрби начальник Кён Тхэсун килә. Ул монархҡа власты тулыһынса тапшырырға теләй, әммә 1184 йылда ул вафат була һәм ябай кеше нең улы Ли Ыймин тәхет вариҫы булып ҡала. Ул бик ҡаты ҡуллы була, шуға ла генерал Чхве Чхунхон ихтилал ойойштора һәм Ли Ыйминды үлтерә, власты үҙ ҡулына ала. Артабанғы 61 йыл дауамында Чхой нәҫеле, хәрби диктатура урынлаштырып, илгә идара итә. Император вазифаһы асылда декоратив күренеш кенә була. Чхве Чхунхондың вариҫтары булып уның улы Чхве У, Чхве Хандың ейәне һәм Чхве Ыйҙың бүләһе тора. Власҡа килгәс, Чхве Чхунхон Мёнджонды тәхеттән төшөрә, уны Синджонға алмаштыра, ә уның вафатынан һуң, тағы ла ике Императорҙы вазифаһынан бушатып, Коджонды һайлап ҡуя.

Кореялағы монголдар

Чосон япондарҙың һөжүмдәренән яфалана («Ете йыллыҡ һуғыш (Корея)» мәҡәләһен ҡарағыҙ)). Әммә Корея флоты командующийы Ли Сунсин, бөтә көньяҡ яр буйҙарының диңгеҙ көстәрен берләштереп, һан яғынан өҫтөн булған япон флотына бер нисә тапҡыр емергес еңелеү килтерә.

Чосондың эске сәйәсәте тулыһынса конфуциан бюрократияһы тарафынан идара ителә. Көнбайыш ҡаҙаныштарын яраҡлаштырырға тырышыуға ҡарамаҫтан, Корея ябыҡ ил булып ҡала.

Чосон — 1592 йылдан 1598 йылға тиклемге осорҙа Корея дәүләтенең атамаһы. Баш ҡалаһы Хансонға күсерелә (хәҙерге исеме Сеул), ә 1394 йылда рәсми дин сифатында конфуцианлыҡ ҡабул ителә. XV быуатта корей алфавиты хангыль эшләнә.

Кореяла христианлыҡ беренсе тапҡыр 1784 йылда күренә, йәш кореец Ли Сын Хун^ru_en Сын Хунruen Пекинда суҡындырыла һәм, тыуған иленә ҡайтҡас, ул католицизмды таратыу буйынса эш алып бара. Әммә 1801 йылдан алып христиадар ҡот осҡос эҙәрлекләүҙәргә дусар ителә.

Маньчжурҙарға бойондороҡло булыуҙарын таныу талабын шул саҡтағы Корея короле Инджо ғорурлыҡ менән кире ҡаға, тик 1627 һәм бигерәк тә 1637 йылдарҙағы походтар ғына маньчжурҙарға (Цин династияһы) буйһоноуҙарын танырға мәжбүр итә. Шул ваҡыттан алып Корея Цин династияһына үҙенең вассал мөнәсәбәттәрен һаҡлап ҡала, һәм тәүҙә ярайһы уҡ ҙур булған яһаҡ ҡына ваҡыт үтеү менән кәмей бара һәм, ахыр сиктә, буш формальлыҡҡа әйләнә.

1864 йылда ван Чхольчон, вариҫ ҡалдырмайынса вафат булғас, тол ҡалған королева Чорин тәхеткә Чхольджондың алыҫ туғаны — Ли Мёнбокты (ҡорам исеме Коджон) ултыртырға тәҡдим итә. Яңы ван бәлиғ булмағанлыҡтан, уның регенты булып атаһы Ли Хаын тәғәйенләнә, ул тарихҡа тэвонгун (бөйөк принц, принц-регент) титулы аҫтында инә. Дөйөм алғанда, Тэвонгун Кореяны ябыу сәйәсәтен үткәрергә тырыша. Уның етәкселегендә корея христиандарына ҡарата репрессиялар тормошҡа ашырыла.

Чосондың бөлөүе

XIX быуаттың икенсе яртыһында абруйлы чиновник Пак Кю Су Япония өлгөһөндә Кореяла көнбайыш реформаларын үткәрергә тырыша,әммә улар бик яй үткәрелә һәм уның вафатынан һуң туҡтатыла.

Ете француз хәрби карабы (1866 й.) һәм АҠШ-тың биш хәрби карабы менән бергә экспедиция корпусы ла (1871 й.) Корея властарын тиң хоҡуҡлы булмаған сауҙа килешеүҙәрен төҙөүгә күндерә алмай.

1873 йылда Ли Хаын Коджондың ҡатыны королева Мин властан ситләтә.

1875 йылда Япония Кореяны тышҡы донъяға асылырға мәжбүр итергә була. Япон флоты Канхвадо утрауына яҡынлашҡас, Корея артиллерияһы уларға ҡаршы ут аса. Алыш барышында ике япон һалдаты еңелсә яралана, 35 корей һалдаты һәләк була һәм 16 корей һалдаты әсирлеккә алына. Япондар, был алыш Корея менән тиң хоҡуҡтар күҙәтелмәгән килешеү төҙөү мөмкинлеген бирә, тип фекер йөрөтә. 1876 йылдың 15 ғинуарында Курода Киётаки командалыҡ иткән япон флоты Корея ярҙарына килеп тҡута. 26 февралдә Япония һәм Корея араһында тыныслыҡ килешеүе төҙөлә. Тиҙҙән Корея АҠШ, Италия, Рәсәй, Германия һәм Франция менән шундай уҡ килешеүҙәргә ҡул ҡуя.

1882 йылда Ли Хаын ҡыҫҡа ваҡытҡа Имолағы Инциденттан һуң власҡа ҡайта. Әммә тиҙҙән ул Ҡытайға сығарыла һәм королева Мин үҙенә власты кире ҡайтара.

1904 йылда Рус-япон һуғышы башлана. Рәсми рәүештә унда Корея ҡатнашмай, әммә һуғыш, тәүҙә диңгеҙ, һуңынан ҡоро ер, тәүҙә Корея сиктәрендә алып барыла; Корея гавандәре япон ғәскәрҙәренең төшөү урыны була. Һуғыш тулыһынса Маньжурия территорияһына күскәс, Корея япон ғәскәрҙәре тарафынан оккупацияланған ил булып ҡала. Япония баҫымы аҫтында Корея императоры 1904 йылдың 30 ғинуарында ҡул ҡуйған килешеүҙе бер яҡлы рәүештә Урыҫ-Корей килешеүен юҡҡа сығара. 1904 йылдың 30 ғинуарында рус илсеһе А. И. Павлов Сеулдан китергә тейеш була. Урыҫ-япон һуғышы тамамланыуға ҡарамаҫтан Корея дәүләтенең Японияға буйһоноуы туҡтатылмай һәм рәсми рәүештә 1905 йылдың 17 (4) ноябрендә Протекторат тураһында япон-корей килешеүе төҙөлә.

1904—1905 йылдарҙағы рус-япон һуғышынан һуң Япония империяһы Корея империяһы өҫтөнән протекторат урынлаштыра, ә 1910 йылда уны аннексиялай. 1910 йылдан 1945 йылға тиклем Корея япон колонияһы була. Японлылар Японияға ҡаршы хәрәкәтте баҫтырыу, ил иҡтисадын һәм мәҙәниәтен модернизациялау, шулай уҡ корейҙарҙың ассимиляция бирелеүен туҡтатыу сәйәсәтен үткәрә. Икенсе донъя һуғышында Японияны тар-мар итеү Кореяла Япония хакимлығына сик ҡуя. АҠШ һәм СССР илгә бергәләп идара итеү тураһындағы килешеүгә ҡул ҡуя. Ике көслө державаның йоғонто яһау зоналарының сиге 38-се параллель буйынса үткәрелә^[11].

1948 йылда ике дәүләт хасил була: төньяҡта — Корея Халыҡ Демократик Республикаһы һәм көньяҡта — Корея Республикаһы ойошторола. Корея һуғышы (1950—1953) илдең икегә бүленеүен нығыта.

ҠХДР

Төньяҡ Кореяла Ким Ир Сен диктатураһы урынлаштырыла (уның вафатынан һуң уны улы Ким Чен Ир алмаштыра; 2011 йылдың декабрендә Ким Чен Ир вафатынан һуң পাছত илгә уның өсөнсө улы Ким Чен Ын етәкселек итә).

1950—1960 йылдарҙа КХДР иҡтисады уңышлы үҫешә, әммә 1970-се йылдарҙа иҡтисади хәл насарая, был 1980 йылда дефолтҡа килтерә. 1990-сы йылдарҙа яңы иҡтисади көрсөк күпләп аслыҡ һәм, төрлө баһалар буйынса, бер нисә йөҙ меңдән алып бер нисә миллионға тиклем кешенең һәләк булыуына килтерә. XXI быуат башында реформалар үткәрелә, улар иҡтисадты бер аҙ нығытырға, шул иҫәптән Ҡытай һәм башҡа илдәр менән сауҙаны яйға һалырға мөмкинлек бирә, әммә илдең ябыҡ булыуы һәм уның идеологик нигеҙҙәре үҙгәреш кисермәй. КХДР үҙенең ядро программаһын үҫтереүҙе дауам итә, һөҙөмтәлә уға ҡаршы БМО һәм айырым илдәрҙең санкциялары индерелә.

Көньяҡ Кореяны демократлаштырыу

Көньяҡ Кореяла бер нисә тиҫтә йыл дауамында илдә иҡтисади модернизациялау сәйәсәтен үткәргән хәрби диктаторҙар идара итә. 1980-се йылдар аҙағында ил демократик дәүләт була. 1992 йылда илдә беренсе гражданлыҡ президенты Ким Ёнсам һайлана. Диктатура ваҡытында барлыҡҡа килгән тенденциялар тиҙ иҡтисади үҫешкә килтерә. 1997 йылғы Азия финанс кризисын кисергәндән һуң, Корея Республикаһы иҡтисады донъялағы егерме ил иҫәбенә тотороҡло инә. Әммә илдең күп кенә юғары етәкселәре коррупцияла ғәйепләнә һәм төрмәгә ябыла (элекке президенттар Но Тхэу, Ли Мёнбак һәм Пак Кынхе) йәки үҙ-үҙенә ҡул һала (элекке президент Но Мухён).

Көньяҡтан һәм Төньяҡтан ике яҡтан да Корея берҙәмлеген тергеҙеү тураһында белдереүҙәр яңғырай. Һәр яҡ ҡапма-ҡаршы яҡ ризалашмаған шарттар тәҡдим итә.Иҡтисади яҡынлашыу, берлектәге проекттар бер нисә тапҡыр башлана (башлыса Көньяҡ Корея финанслауы менән), ә һуңынан туҡтатыла. Бер нисә тиҫтә йыллыҡ бүленеш Төньяҡ менән Көньяҡ араһында ҙур иҡтисади, социаль һәм мәҙәни айырмалыҡ тыуҙыра, өҫтәүенә сәйәси позицияларҙың принципиаль айырмаһы ла быға булышлыҡ итә.

	Корея тарихы Викимилектә

• Корея // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Записки Приамурскаго Отдела Императорскаго Русскаго Географическаго Общества «Хамкенская и Пхіенанская провинціи Кореи» А. Г. Лубенцова, правителя делъ Приамурскаго Отдела И. Р. Г. О., т. II, вып. IV, г. Хабаровскъ, 1897(недоступная ссылка)
• C. О. Курбанов «Курс лекций по истории Кореи с древности до конца XX века». СПб., 2002
• С. О. Курбанов «История Кореи с древности до начала XXI века». СПб., 2009
• Ким Чжон Хон. Японо-китайская война 1894—1895 гг. и судьба Кореи. — Вопросы истории. — 2005. — № 5. — C. 106—113
• Kim, Jinwung (2012), «A History of Korea: From "Land of the Morning Calm" to States in Conflict», Indiana University Press, ISBN 9780253000248, <https://books.google.com/books?id=s2EVi-MpnUsC>. Проверено 8 февраль 2019. 
• Lee, Ki-Baik (1984), «A New History of Korea», Harvard University Press, ISBN 9780674615762, <https://books.google.com/books?id=g2mdVwXpMzwC>. Проверено 8 февраль 2019. 
• Rossabi, Morris (1983), «China Among Equals: The Middle Kingdom and Its Neighbors, 10th-14th Centuries», University of California Press, ISBN 9780520045620, <https://books.google.com/books?id=sNpD5UKmkswC>. Проверено 8 февраль 2019.