Лхаса
Лхаса (l̥ásə, тиб. әйтелә, ҡыт. трад. 拉薩, упр. 拉萨, пиньинь: Lāsà) — Ҡытай Халыҡ Республикаһының Тибет автономиялы районында ҡала округы, бойондороҡһоҙ Тибет хөкүмәтенең элекке баш ҡалаһы. Лхаса ҡала округының хәҙерге Чэнгуань районы. Лхаса шулай уҡ Далай-ламаның традицион резиденцияһы булып тора. Тибет теленән «лхаса» тәржемәлә һүҙмә-һүҙ «аллалар урыны» тигәнде аңлата.
| Лхаса | |
| ҡыт. 拉萨 тиб. ལྷ་ས་ | |
| Нигеҙләү датаһы | 633 |
|---|---|
 | |
| Рәсми атамаһы | 拉萨市 һәм ལྷ་ས་གྲོང་ཁྱེར། |
| Дәүләт |  Ҡытай |
| Административ үҙәге | Тибетский автономный район[d] |
| Административ-территориаль берәмек | Тибетский автономный район[d] |
| Сәғәт бүлкәте | UTC+8:00[d] |
| Закондар сығарыу органы | Q106704936?[1] |
| Халыҡ һаны | 867 891 кеше (2020)[2] |
| Административ рәүештә бүленә | Чэнгуань (Лхаса)[d], Лхюнджуб[d], Дамшунг[d], Ньемо[d], Чюшю[d], Дёлунгдечен[d], Дагдзе[d] һәм Мэджокунггар[d] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 3650 метр |
| Туғандаш ҡала | Бейт-Шемеш[d] һәм Элиста |
| Телгә алынған хеҙмәттәр | Civilization V[d] |
| Майҙан | 29 634,01 км² |
| Почта индексы | 850000 |
| Рәсми сайт | lasa.gov.cn lasa.gov.cn/english/ lasa.gov.cn/tibetan/ |
 | |
 | |
| Урындағы телефон коды | 891 |
| Элементтың күренеше өсөн категория | Category:Views of Lhasa[d] |
 | |
 Лхаса Викимилектә | |
Лха́са әйтелеше боронғо тибет теленә буйһона[3] (хәҙерге телдә хлас тип әйтелә.[4][5]; баҫым икенсе ижеккә төшә[3]), Ласа́ — ҡытай (拉萨 Lāsà)[6] һәм инглиз (Lhasa — «h» әйтелмәй) телдәрендә.
Географияһы
Лхаса Лхаса үҙәнендә ята, үҙән буйындағы тауҙар 5500 метрлыҡ бейеклеккә һәм унан да юғары күтәрелә.
Ҡала биләмәһе аша Кьи-чу йылғаһа аға, ул Брахмапутра йылғаһының ҡушылдығы.
Климаты
Лхаса ҡалаһында ҙур тәүлек температура тирбәлеше менән тау климаты. Көндөҙ йылы, төндә — һалҡын. Ҡала өсөн йыл дауамында юғары ҡояш радиацияһы хас.
| Ҡала климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
| Уртаса максимум, °C | 6,9 | 9,0 | 12,1 | 15,6 | 19,3 | 22,7 | 22,1 | 21,1 | 19,7 | 16,3 | 11,2 | 7,7 | 15,3 |
| Уртаса температура, °C | −2,1 | 1,1 | 4,6 | 8,1 | 11,9 | 15,5 | 15,3 | 14,5 | 12,8 | 8,1 | 2,2 | −1,7 | 7,6 |
| Уртаса минимум, °C | −10,1 | −6,8 | −3 | 0,9 | 5,0 | 9,3 | 10,1 | 9,4 | 7,5 | 1,3 | −4,9 | −9 | 0,8 |
| Яуым-төшөм нормаһы, мм | 0,5 | 0,7 | 2,0 | 5,2 | 26,6 | 72,3 | 119,4 | 122,6 | 58,3 | 10,2 | 1,7 | 1,0 | 420,5 |
| Сығанаҡ: Гонконгская обсерватория | |||||||||||||
| Ҡояш балҡышы, бер айға сәғәттә[7]. | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ай | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
| Ҡояш балҡышы, сәғ. | 257 | 229 | 245 | 249 | 279 | 261 | 226 | 226 | 237 | 282 | 267 | 264 | 3022 |
Тарихы
Легендалар буйынса, VII быуаттың беренсе яртыһында йәшәгән Тибеттың икенсе императоры Тибет Сонгцэн Гампо (Srong-brtsan Sgam-po), Лхасаны үҙенең баш ҡалаһы яһай. Әммә ул ваҡыттағы документтар, Тибет баш ҡалаһының һәр ваҡыт күсенеүе тураһында һөйләй. Ҡаланың үҙәгендә шул саҡта Джоканг монастыры төҙөлгән булған, ул әле лә Лхасала хаж ҡылыу урыны булып ҡала.
XV быуатта Цонкала ламаһы һәм уның уҡыусылары эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә гелуг мәктәбенең өс эре монастыры барлыҡҡа килгәндән һуң ҡала ныҡ үҫешә башлай. Был Ганден (Dga'-ldan), Сера (Se-ra) һәм Дрепунг ('Bras-spung) монастырҙары.
Далай-лама V Лобсанг Гьяцо (Blo-bzang-rgya-mtsho) (1617—1682), Тибетты буйһондора һәм Лхасаға үҙенең административ үҙәген күсерә. Һуңынан ул Потало һарайын төҙөй башлай, төҙөлөш уның вафатынан һуң бер нисә йылдан һуң тамамлана. Ошо ваҡыттан Лхаса Тибеттың тулы хоҡуҡлы сәйәси баш ҡалаһы була.
Лхавзан-хан, хошуттар ҡәбиләһе башлығы (ойраттарға ҡараған), 1705 йылда Лхасаны баҫып ала. Тибет халҡы ярҙам һорап затлы Чоростар ырыуынан Ойрат ханлығы башлығына (Джунгар ханлығы) мөрәжәғәт итә, ул Цэрин Дхондуп етәкселеге аҫтында алты меңлек ғәскәр ебәрә, ул Лхавзан хандың ғәскәрен ҡыйрата һәм 1717 йылда Лхасаны яулап ала.
Европалылар Лхасаға һирәк үтеп инә. 1951 йылға ҡаланың яртыһы монахтарҙан тора, дөйөм халыҡ һаны 25 000 самаһы кеше тәшкил итә. Өҫтәмә 15 мең самаһы кеше тирә-яҡ монастырҙарҙа йәшәгән.
1960 йылда Тибеттың административ ҡоролошо дөйөм ҡытай рәүешенә үҙгәртелә. Лхаса ҡала округы ойошторола, унда элекке Лхаса ҡалаһы Чэнгуань районы булып китә, бынан тыш округ составына 7 өйәҙ инә; 1964 йылда Лхаса ҡала округы составына Нгари Махсус районы биләмәһенең өлөшө тапшырыла, һөҙөмтәлә Лхаса ҡала округында өйәҙҙәр һаны 11-гә етә.
Административ-территориаль бүленеше
| Карта | # | Исеме | Ҡытайса атамаһы | Пиньинь | Тибет исеме | Вайли | Халҡы (2003) | Майҙаны (км²) | Халыҡ тығыҙлығы (/км²) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||
| Ҡала | |||||||||
| 1 | Чэнгуань районы | 城关区 | Chéngguān qū | ཁྲིན་ཀོན་ཆུས་ | chus khrin kon | 140,000 | 525 | 267 | |
| Өйәҙ ауылы | |||||||||
| 2 | Лхюнджуб өйәҙе | 林周县 | Línzhōu xiàn | ལྷུན་གྲུབ་རྫོང་ | grub lhun rdzong | 60,000 | 4,100 | 14 | |
| 3 | Дамшунг өйәҙе | 当雄县 | Dāngxióng xiàn | འདམ་གཞུང་རྫོང | rdzong gzhung dam | 40,000 | 10,234 | 4 | |
| 4 | Ньемо өйәҙе | 尼木县 | Nímù xiàn | སྙེ་མོ་རྫོང་ | rdzong snye mo | 30,000 | 3,266 | 9 | |
| 5 | Чюшю өйәҙе | 曲水县 | Qūshuǐ xiàn | ཆུ་ཤུར་རྫོང་ | rdzong chu shur | 30,000 | 1,624 | 18 | |
| 6 | Делунгдечный өйәҙе | 堆龙德庆县 | Duīlóngdéqìng xiàn | སྟོད་ལུང་བདེ་ཆེན་རྫོང་ | stod lung bde rdzong chen | 40,000 | 2,672 | 15 | |
| 7 | Дагдзе өйәҙе | 达孜县 | Dázī xiàn | སྟག་རྩེ་རྫོང་ | rdzong stag rtse | 30,000 | 1,361 | 22 | |
| 8 | Мэджокунггар өйәҙе | 墨竹工卡县 | Mòzhúgōngkǎ xiàn | མལ་གྲོ་གུང་དཀར་རྫོང་ | gro rdzong gung dkar mal | 40,000 | 5,492 | 7 | |
Иҡтисады
 |
Тибет үҙәне |
 |
Монах Бичуриндың (Иакинф) Лхасаның рәсәй картаһы |
 |
 |
Бархор майҙаны, сауҙа рәттәре һәм ғибәҙәт урындары |
Джоканг монастырының бер башняһы |
Әлеге ваҡытта иҡтисадында туризм индустрияһы ҙур әһәмиәткә эйә. Туристарҙы уникаль Потала һарайы, ғибәҙәтханалар һәм үҙенсәлекле тәбиғәт йәлеп итә.
Лхасаның аҫаба халҡы традицион игенселек һәм малсылыҡ менән шөғөлләнә. Лхаса шулай уҡ урындағы кәсептәрҙең ҙур баҙары булып тора. Күп йылдар Лхасаның тирә-яҡтарында химия һәм автомобилдәр заводы эшләгән; уларҙың алыҫта урынлашыуы тирә-яҡ мөхитте минималь бысрата, әммә һуңғы ваҡыттарҙа хәл үҙгәрә. Алыҫ түгел ерҙәрҙә баҡыр, ҡурғаш һәм цинк сығарыла.
Халҡы
Чэнгуань районы халҡы 250 мең кеше самаһы тәшкил итә, ә Лхаса ҡалаһы округының дөйөм халҡы — 521 мең, шул иҫәпкә мигранттар инә. Мигранттар 100 мең кеше тәшкил итә.
2000 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса халыҡтың 81,6 % этник тибетлылар тәшкил итә. Был иҫәпкә һалдаттар һәм рәсми булмаған мигранттар инмәй, мигранттарҙың күпселеге ҡытайҙар. Тибет хөкүмәте баһалары буйынса Лхаса ҡалаһында ҡыуылған этник тибетлылар аҙсылыҡты тәшкил итә.
Һуңғы ваҡытта Ҡытай иҡтисады либералләштереү үтә, шулай уҡ урындағы иҡтисадты әүҙемләштереп, байтаҡ ҡытайҙар Лхаса эргәһендә төпләнә.
Мәҙәниәте
Лхасаның тарихи ҡомартҡылары донъя мәҙәниәте өсөн ҙур әһәмиәткә эйә. Был, һис шикһеҙ, Потал һарайы, Джокангтың үҙәк ғибәҙәтханаһы, Дрепунг, Сера һәм Ганден монастырҙары, Далай-ламаның йәйге һарайы Норбулинка, тибет архитектураһы стилендәге уникаль мәсет, Баркхор тарихи урамы һәм башҡа иҫтәлекле урындар.
Әммә күп мәҙәниәт ҡомартҡылары мәҙәни революция алдынан һәм уның ваҡытында зыян күрә.
Лхасала хаж ҡылыусыларға изге урындарҙы урап үтеү йолаһы өсөн өс түңәрәк маршрут бар, был Джоканг ғибәҙәтханаһында Нангкор циклы, иҫке ҡала буйлап Джоканг ғибәҙәтханаһы менән кварталды һәм бөтә ҡала тирәләй Лингкорҙың тышҡы әйләнәһен үҙ эсенә алған Баркхор урау урамы. Хаж ҡылыусылар өҫтәмә Потал һарайын урап үтәләр. Урап үткәндә хаж ҡылыусылар төрлө йолалар башҡара. Ҡаланы модернизациялағандан һуң Лингкор тышҡы әйләнәһе ҡулланыуҙан туҡтатыла.
Туризмы
Рәсми мәғлүмәттәр буйынса. 2004 йылда Тибетҡа 1,1 миллион турист килгән. Ҡытай хөкүмәте 2020 йылға килеүсе туристар һанын 20 миллионға арттырыуҙы күҙаллай, туристарҙың күп һанын ҡытайҙар тәшкил итәсәк. Тибет автономияһын киңәйтеү яҡлыларҙың фекеренсә, туристарҙың үтә артыҡ һаны уникаль тибет мәҙәниәте өсөн һәләкәтле эҙемтәләргә килтерәсәк.
Транспорты
Ҡаланы 62 км алыҫлыҡта урынлашҡан Гонгтар аэропорты хеҙмәтләндерә.
2005 йылдың октябрендә Лхасаға тиклем 1080-километрлыҡ Цинхай тимер юлы төҙөлөшө тамамлана, 2006 йылда унда пассажирҙар бәйләнеше башлана. Ҡалала был магистралдең эре тимер юл станцияһы урынлашҡан.
Лхасанан көн һайын өс поезд китә. Бара торған Z21 поезы Көнбайыш Пекиндан ҡуҙғала, юлға 40 сәғәт 30 мин. ваҡыт китә. Пекиндан китеү ваҡыты 20:00, Лхасаға килеү ваҡыты — 12:30, билет хаҡы 360 юань тора (ултырыу урыны), 763 юань— ҡаты вагонда йоҡлау урыны һәм 1186 юань — йомшаҡ вагонда йоҡлау урыны. Лхасанан кирегә Z22 поезы 15:30 сәғәттә ҡуҙғала һәм Пекинға 08:20 сәғәттә килә (юлда ваҡыт 40 сәғәт 50 мин). Шулай уҡ Чэнду, Чунцин, Гуанчжоу, Ланьчжоу һәм Синин ҡалаларынан поездар бар. Был тарссала бейеклектәрҙең ҙур айырмалығы арҡаһында пассажирҙарҙың тау ауырыуы менән ауырыу хәүефе бар. Профилактика өсөн вагондар өҫтәлмә кислород елләтеүе менән тәьмин ителгән, ә пассажирҙар шәхси кислород маскаһы һорап ала[8].
2014 йылда Тибет төпкөлөнә тиклем алып барыусы Лхаса — Шигадзе тимер юлы асыла. Z8801 поезы Лхасанан 08:30 сәғәттә ҡуҙғала һәм Шигацзеға 11:25 сәғәттә килә, Z8803 поезы 15:20 ҡуҙғала һәм 17:59 сәғәттә килә. Билет хаҡы түбән кластарға 40,5 юань. Кирегә поездар: Z8804 Шигацзенан 12:05 сәғәттә китә һәм 14:40 сәғәттә килә, Z8802 18 :21 китә һәм 40:33 килә.
Туғандаш ҡалалары
- Ҡалып:Флаг Калмыкии Элиста, Ҡалмыҡ Республикаһы — 2004 йылдың 27 октябренән
Шулай уҡ ҡарағыҙ
- Список объектов Всемирного наследия ЮНЕСКО в Китае
- Потала
- Джоканг
- Лхасская соборная мечеть
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
Һылтанмалар
 | Портал «Китай» |
|---|---|
 | Лхаса Викимилектә |
- Туристическая карта Лхасы
- Старый план центра Лхасы (1959 год)
- Лхаса. Фотографии 2020 йыл 19 февраль архивланған.
