Минерал
Минера́л (нем. Мineral, йәки франц. minéral, Ҡалып:Lang-latelat — руда[5]) — кристалл хәлендәге, йә иһә башта кристалл булған бер төрлө тәбиғи ҡаты есем[6][7]. Тау тоҡомдары (тау тоҡомон булдырыусы минералдар), руда, метеориттар минералдарҙан тора[7].
| Минерал | |
 | |
| Урын | ер аҫты[d][1] |
|---|---|
| Ҡайҙа өйрәнелә | Минералогия |
| Тасуирлау биттәре | merriam-webster.com/dict… macmillandictionary.com/… serc.carleton.edu/integr… oxfordlearnersdictionaries.com/… |
| Модель элементы | золото[d][1], Алмас[1], кварц[d][2][3], галит[d][4] һәм кальцит[d][4] |
| Вики-проект | Википедия:Проект:Минералогия[d] |
| Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр | 25 555 |
| Ҡапма-ҡаршыһы | не-минерал[d] |
 Минерал Викимилектә | |
«Минерал» төшөнсәһен уның төрлө төрҙәренә,вағыраҡ төрҙәренә, индивидтарына ҡарата ҡулланалар [8]. Минерал минерал төрө булараҡ — билдәле химик составы һәм кристалл структураһы булған тәбиғи химик берләшмә. Структураһы буйынса тап килгән хәлдә химик составы буйынса айырма ҙур булмаһа ла, төҫө, морфологик йәки башҡа айырымлыҡтары буйынса вағыраҡ төрҙәргә бүлеп йөрөтәләр, мәҫәлән, тау гәлсәре (хрусталь), аметист, цитрин, халцедон — кварцтың бер төрө. Минераль индивидтар — араларын айырып торған башҡа бүлеүселәр булған минераль есемдәр, мәҫәлән, кристалдар, бөртөктәр[7].
Минералдарҙы минералогия фәне өйрәнә. Минералдар барлыҡҡа килеүен генетик минералогия, минерал төрҙәрен минералдар филогенияһы өйрәнә.
1950-сы йылдарҙан башлап, яңы минерал асыу фактын, уның исемен Халыҡ-ара минералогия ассоциацияһының (ММА) Яңы минералдар һәм минерал исемдәре буйынса комиссия ҡарай[9].
Хәҙерге ваҡытта 6000 -дән артыҡ минерал билдәле, тик 100—150 минерал ғына киң таралған. Минералдар тип ҡайһы бер атмосфера шарттарында шыйыҡса хәлендәге тәбиғи матдәләр иҫәпләнә (мәҫәлән, саф терегөмөш, ул түбәнерәк температурала ғына кристалға әйләнә).
Һыуҙы минерал тип иҫәпләмәйҙәр, ул минерал — боҙҙоң ирегән хәле тип иҫәпләнә. Ҡайһы бер минералдар аморф хәлдә була һәм уларҙың кристалл структурыһы булмай. Был бигерәк тә метамикт минералдарға ҡағыла. Улар тыштан кристалл формаһында, тик үҙ составтарында булған радиоактив элементтар уран, торий һәм башҡаларҙың радиоактив нурланышы арҡаһында кристаллик рәшәткәләре боҙолоу сәбәпле аморф, быяла хәлендә. Кристалл, аморф минералдарҙы — метаколлоидтар (мәҫәлән, опал, лешательерит һәм башҡа) һәм метамикт минералдарҙы (тышҡы формаһы кристалл, тик аморф, быяла хәлендә) айыралар.
Минералдарҙың физик сифаттары
Минералдарҙың физик сифаттары уларҙың кристаллик структуралары һәм химик составына бәйле. Минералдарҙың физик сифатының скаляр һәм вектор берәмектәрен айыралар, уларҙың дәүмәле кристаллографик йүнәлешкә бәйле.
Скаляр сифат — тығыҙлыҡ (плотность), вектор — ҡатылыҡ (твёрдость), кристаллооптик сифаттар һәм башҡалар.
Физик сифаттар: механик, оптик, люминесцент, магнит, электрик, термик сифаттар, радиоактивлыҡ[7].
Кристалдар габитусы ябай лупа менән ҡарағанда билдәләнә. Кристалдарҙың тышҡы формаһы, төҫө, ялтырауы, йәбешкәнме, йәбешмәгәнме, ҡатылығы, ваҡлануы, һыныуы әһәмиәткә эйә[10].
Ҡайһы бер кристалдарҙа яҡшы сүкелеүе, һығылмалығы (һынып бармауы) һәм тығыҙлығы иҫәпкә алына.
- Ҡатылыҡ. Моос шкалаһы буйынса билдәләнә. Был шкала буйынса иң ҡаты эталон минерал — алмаз (10 Моос шкалаһы буйынса, 1600 — абсолют ҡатылығы), иң йомшағы — тальк (1 Моос шкалаһында, 1 — абсолют ҡатылығы, тырнаҡ эҙҙәре ҡала)
- Бүлкәтләнеүе— минерал ҡайһылыр кристалл йүнәлешендә бүлгәләнә.
- Борғосланыуы — минералдың бүлкәттәргә бүленмәгән урынында борғосланыуы.
- Өҫтөнә ултырыу — ҡайһы бер минералдар өҫтөндә окисләнеү арҡаһында барлыҡҡа килгән ултырма.
- Таралып тороу — механик рәүештә ватҡанда таралып китеүе. Быны ҡатылыҡ менән бутамаҫҡа- алмаз ҡаты, тик һуҡҡанда ваҡ киҫәтәргә ватыла.
- Тығыҙлыҡ — матдәнең күләме берәмеге массаһы г/см3. Элекке исеме — удельный вес; иҫке дәреслектәрҙә әле лә осрай. Йыш осрай торған минералдар араһында иң юғары сағыштырма тығыҙлыҡ оксидтар һәм сульфидтарҙа, сөнки улар юғары атом массаһы булған матдәләрҙән тора. Иң юғары сағыштырма тығыҙлыҡ саф металдарҙа һәм интерметаллидтарҙа. Камаситтың (никелистое метеоритное железо) сағыштырма тығыҙлығы — 7.9[11], саф алтындың сағыштырма тығыҙлығы — 19.3 г/см3.
Әҙәбиәт
- Земятченский П. А., —. Минерал // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Rocks and Fossils. — San Francisco: Fog City Press, 2007. — ISBN 978-1-74089-632-0.
- Field guide to North American rocks and minerals. — Toronto: Random House of Canada, 2008.
- Mineralogy and Optical Mineralogy. — Chantilly, Virginia: Mineralogical Society of America, 2008.
Һылтанмалар
- Российское минералогическое общество (инг.) (рус.)
- Кристаллографическая и кристаллохимическая База данных для минералов и их структурных аналогов 2018 йыл 8 февраль архивланған. (инг.) (рус.)
- Официальный сайт Минералогического музея им. А. Е. Ферсмана
- Раздел минералогии в геологической энциклопедии GeoWiki (рус.)
- Научно-познавательные рисунки минералов Проект «Онтогения минералов в рисунках» (инг.) (рус.)
- Татарский В. Б. «Кристаллооптика и иммерсионный метод исследования минералов» , Москва, Недра, 1965, 306 с.
- Современные проблемы онтогении минералов (рус.)
- Каталог минералов Интерактивный определитель минералов, свойства, фотографии, описания различных минералов
- Классификация минералов (рус.)
- Свойства минералов
- Крупнейшая база данных по минералам и месторождениям (инг.)
- Минералогическая база данных (инг.)
- Физические свойства породообразующих минералов 2018 йыл 27 февраль архивланған. (инг.)
- Всемирная галерея минералогического искусства 2018 йыл 16 ғинуар архивланған. (инг.)
- «Nickel-Strunz (Version 10) Classification System» — webmineral.com. (инг.)
- New Dana Classification — webmineral.com. (инг.)