Тула
Ту́ла — Рәсәйҙәге ҡала, Тула өлкәһенең үҙәге. Герой-ҡала. Мәскәүҙән 170 км алыҫлыҡта урынлашҡан.
| Тула | |
| Флаг[d] | |
 |  |
 | |
| Кем хөрмәтенә аталған | Тулица[d] |
|---|---|
| Дәүләт |  Рәсәй |
| Административ үҙәге | Тула[d][1] һәм Тула өлкәһе |
| Административ-территориаль берәмек | Тула[d][1] |
| Хөкүмәт башлығы | Ольга Слюсарева[d][2] |
| Халыҡ һаны | 466 609 кеше (1 ғинуар 2023) |
| Административ рәүештә бүленә | Центральный территориальный округ[d], Пролетарский территориальный округ[d], Зареченский территориальный округ[d], Привокзальный территориальный округ[d] һәм Советский территориальный округ[d] |
| Диңгеҙ кимәленән бейеклек | 170 метр |
| Туғандаш ҡала | Олбани (Нью-Йорк)[3][4][5], Кутаиси, Калуга, Банска-Бистрица[6] һәм Могилёв[7] |
| Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре | |
| Майҙан | 146 км² |
| Почта индексы | 300000–300999 |
| Рәсми сайт | tula.ru |
| Тема иҡтисады | экономика Тулы[d] |
| Иң тәүге яҙма ваҡыты | 1146[8] |
| Урындағы телефон коды | 4872 |
| Категория для почётных граждан субъекта | Категория:Почётные граждане Тулы[d] |
| Бында ерләнгән кешеләр категорияһы | Категория:Похороненные в Туле[d] |
| Элементтың күренеше өсөн категория | Category:Views of Tula[d] |
 | |
 Тула Викимилектә | |
Билдәле шәхестәр
- Гуторов Юлий Андреевич (21.11.1933), ғалим-инженер-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1998—2013 йылдарҙа Өфө дәүләт нефть техник университеты Октябрьский филиалының кафедра мөдире. Рәсәй Тәбиғи фәндәр академияһы академигы, техник фәндәр докторы (1994). СССР-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1978) һәм почётлы ер аҫты байлыҡтарын эҙләүсеһе (1983). Сығышы менән Тула ҡалаһынан[9].
- Калабугина Евгения Валентиновна (28.05.1934), инженер-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1972 йылдан Өфө ҡалаһындағы Бөтә Союз нефтте һәм нефть продукттарын йыйыу, әҙерләү һәм күсереү ғилми-тикшеренеү институтында баш инженер, 1982—1991 йылдарҙа өлкән ғилми хеҙмәткәр. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1983)[10].
- Пучков Виктор Николаевич (17.08.1928), ғалим-геолог, Рәсәй Фәндәр Академияһының мөхбир ағзаһы (2000), геология‑минералогия фәндәре докторы (1978), профессор (1993). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1999). II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы кавалеры[11].
- Филоненко Виктор Иосифович (19.11.1884—30.09.1977), тел ғалимы, этнограф, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1908—1915 йылдарҙа Өфөләге ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһы уҡытыусыһы, тыуған яҡты өйрәнеү йәмғиәтенең етәксеһе. Филология фәндәре кандидаты (1938), профессор (1938)[12].
Климат
Туланың климаты уртаса континенталь, июлдә уртаса температура +19,4 °C булһа, февралдә −7,3 °C тәшкил итә. Йыллыҡ яуым-төшөмдең күләме — 500—700 мм, шул иҫәптән йәйен — яҡынса 220 мм, көҙөн — 160 мм, ҡышын — 120 мм һәм яҙын — 110 мм була.
Йыллыҡ абсолют максимум Тулала 2010 йылдың 6 авгусында була һәм +39,2 °C тәшкил итә[13].
Ҡалала күҙәтелгән иң түбән температура 1967 йылдың 2 февралендә теркәлә һәм −36,1 °C тәшкил итә.
| Ҡала климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
| Абсолют максимум, °C | 7 | 7,1 | 19 | 29 | 33,2 | 35 | 39 | 39,2 | 29,7 | 23,6 | 15,2 | 9,3 | 39,2 |
| Уртаса максимум, °C | −4 | −3,8 | 2,3 | 11,9 | 19,1 | 22,6 | 25,1 | 23,2 | 17 | 9,4 | 1,3 | −3,3 | 10,1 |
| Уртаса температура, °C | −6,8 | −7,3 | −1,7 | 6,8 | 13,3 | 17,1 | 19,4 | 17,4 | 11,7 | 5,6 | −1,1 | −5,8 | 5,7 |
| Уртаса минимум, °C | −9,7 | −10,9 | −5,5 | 1,8 | 7,4 | 11,4 | 13,9 | 12,1 | 7,1 | 2,3 | −3,4 | −8,4 | 1,5 |
| Абсолют минимум, °C | −34,3 | −36,1 | −32,2 | −15 | −4,3 | 1,9 | 4,6 | −1,1 | −6,8 | −13 | −26,3 | −33,2 | −36,1 |
| Яуым-төшөм нормаһы, мм | 42 | 35 | 30 | 40 | 43 | 76 | 79 | 66 | 59 | 58 | 42 | 44 | 614 |
| Сығанаҡ: Погода и климат | |||||||||||||
Фән һәм мәғариф
- Рәсәй Президенты янында халыҡ хужалығы һәм дәүләт хеҙмәт Рәсәй академияһы(РАНХиГС) филиалы.
- Тула техник университеты
- Тула университеты
Этимология
Ҡалаға Упа йылғаһының Тулицаға ҡушылған урында нигеҙ һалына. Владимир Даль буйынса, Тула — йәшерен, барып булмаҫлыҡ урын, һаҡланыу, приют йәки ябып ҡуйыу өсөн тәғәйенләнгән". Был гипотеза менән Макс Фасмерҙа ризалашаref>Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. — Т. IV. — С. 117—118.</ref>.
Шул уҡ ваҡытта «Тула» гидронимы Рәсәйҙең фин-уғыр төньяғында оҡшаш параллельдарға эйә: Тула йылғаһы (Вятка бассейны) һ. б.
Шулай уҡ «Тула» гидронимы төрки атамаларҙа оҡшашлыҡ табыла: тыв. тулаа «һаҙ», «батҡаҡ», хак. тул «балыҡ», хак. тула «һаҙлыҡ түңгәге», шорск. тула «һыуҙы быуыу», тағы ла Нофосибирскиҙа Тула йылғаһы бар, уның инешендә һаҙлыҡ урынлашҡан[14].
Халҡы
| Халыҡ иҫәбе | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1811[15] | 1840[15] | 1856[15] | 1863[15] | 1897[16] | 1913[15] | 1914[15] | 1923[15] | 1926[16] | 1931[15] | 1939[17] | 1956[18] |
| 52 100 | ↘51 700 | ↘50 600 | ↗56 700 | ↗115 000 | ↗138 900 | ↗139 700 | ↘123 300 | ↗155 000 | ↗191 200 | ↗272 224 | ↗320 000 |
| 1959[19] | 1962[15] | 1967[15] | 1970[20] | 1973[15] | 1975[21] | 1976[15] | 1979[22] | 1982[15] | 1985[23] | 1986[15] | 1989[24] |
| ↘315 639 | ↗342 000 | ↗377 000 | ↗461 965 | ↗486 000 | ↗502 000 | →502 000 | ↗514 008 | ↗524 000 | ↗529 000 | ↗534 000 | ↗539 980 |
| 1990[25] | 1991[23] | 1992[23] | 1993[23] | 1994[23] | 1995[23] | 1996[23] | 1997[23] | 1998[23] | 1999[23] | 2000[23] | 2001[23] |
| ↗540 000 | →540 000 | ↘538 000 | ↘535 000 | ↘532 000 | ↘529 000 | ↘525 000 | ↘521 000 | ↘516 000 | ↘510 000 | ↘503 000 | ↘495 500 |
| 2002[26] | 2003[15] | 2004[27] | 2005[15] | 2006[15] | 2007[28] | 2008[15] | 2009[29] | 2010[30] | 2011[31] | 2012[32] | 2013[33] |
| ↘481 216 | ↘481 200 | ↘472 000 | ↘465 900 | ↗509 000 | ↘504 000 | ↘500 000 | ↘496 035 | ↗501 169 | ↘500 314 | ↘499 511 | ↘493 813 |
| 2014[34] | 2015[35] | 2016[36] | |||||||||
| ↘490 508 | ↘487 841 | ↘485 930 | |||||||||
Халыҡ һаны буйынса 2014 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Рәсәй Федерацияһы ҡалалары араһында 37 урынды биләй[34].
Иҫкәрмәләр
Һылтанмалар
- Сайт правительства Тульской области
- Сайт Тульской областной Думы 2012 йыл 19 ғинуар архивланған.
- Сайт-музей «Старая Тула» 2012 йыл 15 декабрь архивланған.
- Сайт «Тула ушедшего века» 2012 йыл 22 декабрь архивланған.
 | Был Рәсәй ҡаланың тураһында тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ. |