Якудза
Якудза[1] (япон. ヤクザ, やくざ?) Японияла ойошҡан енәйәтселектең традицион формаһы булып тора, уның төркөмдәре илдең енәйәтсел донъяһында алдынғы урынды биләй. Якудза ағзалары шулай уҡ «гокудо» (япон. 極道 гокудо:, «ситке юл») булараҡ билдәле. Әҙәбиәттә һәм матбуғатта уны йәки уның айырым төркөмдәрен йыш ҡына «япон мафияһы» йәки «борёкудан» (япон. 暴力団 бо: рёкудан, «көс ҡулланыусы төркөм» тип атайҙар[комм. 1]. Якудза патриархаль ғаилә ҡиммәттәренә, хужаға ҡаршылыҡһыҙ буйһоноу һәм ҡағиҙәләр йыйылмаһын теүәл үтәү принциптарына (мафия кодексы) таяна. Уларҙы боҙған өсөн яза биреү мотлаҡ һанала. Якудза кланының тотороҡлолоғон һәм сыҙамлылығын хужа менән уның ҡарамағындағы кешеләр араһындағы үҙенсәлекле бәйләнештәр ҙә, шулай уҡ төркөмдөң ябай ағзалары араһында горизонталь («туғандарса») мөнәсәбәттәр ҙә тәьмин итә.
| Якудза | |
| Нигеҙләү датаһы | XVII быуат |
|---|---|
 | |
| Эшмәкәрлек сфераһы | организованная преступность[d] |
| Штаб-фатирҙың урынлашыуы | Япония |
| Зона обслуживания | Япония, Тымыҡ океан, Америка Ҡушма Штаттары һәм Германия |
 Якудза Викимилектә | |
Якудза Японияның иҡтисади һәм сәйәси тормошона үтеп ингән һәм үҙенә генә хас һыҙаттарға эйә. Донъялағы башҡа енәйәтсел ойошмаларынан айырмалы рәүештә, якудзаның аныҡ территориаль зоналары юҡ. Ойошманың структур нигеҙе туғанлыҡ бәйләнештәренә таянмай һәм үҙенең эске иерархияһын, етәкселек иҫәбен йәки составын сер итеп тоторға ынтылмай. (Якудза төркөмдәренең күбеһенең рәсми эмблемалары бар, штаб-фатирҙарҙың ҡайҙа урынлашыуын һәм хужаларҙың исемдәрен йәшермәй, бынан тыш, төркөмдәрҙең күпселеге төрлө патриотик йәки ультрауң ассоциациялар һәм берекмәләр булараҡ теркәлгән). 1950-се йылдарҙан башлап Японияның хоҡуҡ һаҡлау органдары якудза төркөмдәренең һәм рәсми ағзаларының иҫәбен алып бара. Әгәр ҙә һуғышҡа тиклемге типик бандалар ғәҙәттә бер лидерҙан һәм 50 бандиттан торһа, һуғыштан һуңғы төркөмдәр йөҙләгән, хатта меңләгән гангстерҙы берләштерә. 1958 йылда полиция якудзаның һанын 70 мең кеше тип баһалай, 1963 йылда — 184 мең кеше 5,2 мең бандаға берләшә, 1982 йылда — 103,3 мең кеше (2,4 меңдән ашыу банда), 1988 йылда — 86,3 мең кеше (3,2 мең банда).
1990-сы йылдар башында яҡудзалар һаны 90 меңдән ашып китә (дөрөҫ, мафияға ҡаршы закон ҡабул ителгәндән һуң, гангстерҙар һаны бер нисә йылда 79,3 меңгә тиклем кәмей); 2002 йылдағы мәғлүмәттәргә ярашлы, полиция 85,3 мең якудза ағзаһын теркәй, 2005 йылда — 87 мең самаһы, 2007 йылда — 85 мең самаһы. 2008 йылдағы мәғлүмәттәр буйынса, Баш полиция идаралығы 82 меңдән ашыу гангстерҙы иҫәпкә ҡуя. Рәсми булмаған мәғлүмәттәргә ярашлы, илдә якудзаның 110 мең самаһы әүҙем ағзаһы иҫәпләнә. Улар 2,5 мең төркөмгә (ғаиләгә) берләшкән. Якудзаның күп һанлы булыуына йоғонто яһаусы мөһим фактор булып япон йәмғиәтенең ныҡ структуралы булыуы тора, ә гангстер берекмәләре тулы ғаиләһе йәки яҡшы эше булмаған кешеләр өсөн социаль функция — "һуңғы һыйыныу урыны"н үтәй[2][3][4][5][6][7][8][9][10][11]
Этимологияһы
«Якудза» термины бакуто кәрт уйынсылары төркөмөнә бәйле килеп сыға. ойтё-кабу уйыны комбинацияларының береһе буйынса шулай атала. «Я» япон телендә «һигеҙ», «ку» — «туғыҙ», «дза» — үҙгәртелеп «сан», йәғни «өс» тигәнде аңлата; был япон кәрт уйынында[12] бөтәһе егерме, йәки иң насар һан (был комбинация «сусҡа» булараҡ та билдәле). Тәүҙә «якудза» һүҙе «файҙаһыҙ әйбер»ҙе, һуңынан "файҙаһыҙ кеше"не аңлата башлай, ә бакуто ситкә ҡағылған кеше һәм уңышһыҙ тип иҫәпләнгәнлектән, улар үҙҙәрен дә кәрттә оттолоу комбинацияһы менән тиңләштерә башлай[13][14]. Артабан «якудза» атамаһы бакутоға ғына түгел, шулай уҡ бөтә япон ойошҡан енәйәтсел төркөмдәренә лә ҡарата ҡулланыла башлай һәм әлегә тиклем уларҙы «борёкудан» термины менән бер рәттән ҡулланыла. Ҡайһы бер криминологтар «борёкудан» һүҙен «банда» («төркөм») мәғәнәһендә ҡуллана, ә «якудза» тигәне менән борёкудан ағзаларын, йәғни ойошҡан төркөмгә ингән гангстерҙарҙы аңлай. Башҡа белгестәр «борёкудан» һәм «якудза» терминдарын синонимик рәүештә "банда"мәғәнәһендә ҡуллана[15][16][17][18][19]
Якудза тарихы
Борон япон феодалдары йә самурайҙарға (уларҙы дошман менән асыҡтан-асыҡ көрәш алып барыу өсөн ҡулланғандар) йә аҫтыртын һәм зыянһыҙ кеше ҡиәфәтен һаҡлап, һиҙҙермәй генә эш иткән якудзаға мөрәжәғәт итә. Нигеҙҙә, Эдо осоронда (1603—1868) якудзаның структураһы, традициялары, закондары үҫешә, хәҙерге борёкудандың ата-бабалары булып ун етенсе быуатта барлыҡҡа килгән тэкия (япон.的屋) һәм бакуто (япон. 博徒) төркөмдәре тора[20][21].
Бакуто һәм тэкия
Үҙҙәренең ерен һәм мөлкәтен сёгун ихтыяры буйынса юғалтҡан Токугава йорто вассалдары, шулай уҡ аҙыҡ эҙләп бер урындан икенсе урынға күсеп йөрөгән һәм йыш ҡына талау менән шөғөлләнгән, бандаларға тупланған күп һанлы рониндар бакуто төркөмдәренең ағзалары булып китә. Һуңыраҡ бакутоға берәҙәктәр һәм башҡа синфи йөҙөн юғалтҡан элементтар инә башлай. ХХ быуат аҙағында, Японияла ҡомарлы уйындар таралыу һәм йәмғиәттә байыған ҡала халҡы ҡатламының күтәрелеүе арҡаһында, ҡала притондарында һәм почта станцияларының даими ихаталарында ҡомарлы уйындар ойоштороу бакутоның төп шөғөленә әйләнә[22][23][18].
Тэкия төркөмдәре юлбаҫарҙарҙан (яси) төҙөлә, уларҙың төп өлөшөн шулай уҡ үҙ-ара өҙлөкһөҙ барған һуғыштар барышында сюзерендарын юғалтҡан рониндар тәшкил итә. Ваҡыт уҙыу менән, улар сәйәхәт итеүсе сауҙагәрҙәргә, ваҡ бурҙарға, көслөк менән алыусыларға һәм мутлашыусыларға әүерелә. Улар ҙур дини байрамдар ваҡытында монастырҙар эргәһендә уҙғарылған урамдарҙа һәм йәрминкәләрҙә үҙҙәренең күсмә кибеттәре ышығында шөғөлләнә. Шул ваҡытта уҡ тэкиялар үҙҙәрен насар яҡтан күрһәтә: сифатһыҙ тауарҙар һата йәки төрлө техник алымдар ярҙамында килешеү төҙөгәндә һатып алыусыларҙы алдай. Улар Синноға (алла) табына, уның миһраптарын әле лә якудза йорттарында осратырға мөмкин[24][18].
Бакуто менән тэкия үҙҙәренең тәртип кодексын төҙөй, уны боҙған өсөн яза бирелергә тейеш була. Төркөмгә яңы инеүсе бағышлау йолаһы үткәс, уның менән хужа араһында атай-ул мөнәсәбәттәре урынлаша. Бағышлау үҙенең ата-әсәһенән баш тартыуын кәүҙәләндерә, уларҙың ролен төркөмдөң хужаһы һәм өлкән ағзалары башҡара. Төркөмдөң өлкән ағзалары үҙҙәренә ҡарата сикһеҙ тоғролоҡ талап итә. Шул ваҡытта бармаҡ фалангаһын ҡырҡып өҙөү йолаһы тыуа, уның менән яңы килгән кеше босҡа һәм үҙенең яңы «ғаиләһенә» ихласлығын һәм фиҙакәрлеген күрһәтә (һуңыраҡ бармаҡ фалангаһы ғәйепте юйыу йә банданан сығыу өсөн өҙө башлайҙар)[25].
Шулай итеп, якудза ойошмаһының нигеҙенә япон ғаилә институтының традицион ҡиммәттәре һалына, уның һәр ағзаһының урынын һәм тәртибен ҡәтғи көйләй, ғаиләнең үҙенә һәм башлығына (оябуну) сикһеҙ тоғролоҡ тәрбиәләй. Ул ғаилә ағзалары өҫтөнән сикләнмәгән хакимлыҡҡа эйә була һәм милек менән идара итә, әммә ғаиләнең бөтә ағзалары тураһында хәстәрлек күреү һәм уларҙы тышҡы дошмандарҙан һаҡлау ҙа уның бурысы була. Ялған ғаилә (йәки псевдо-ырыу) мөнәсәбәттәре енәйәтселәр берекмәһенә босс менән уның буйһоноусылары (атай — ул мөнәсәбәттәре) араһында тотороҡло бәйләнештәр генә түгел, шулай уҡ төркөмдөң башҡа ағзаларының үҙ-ара берҙәмлеген (оло һәм кесе ағалы-ҡустылыларҙың мөнәсәбәттәрен) гарантиялай. Бындай мөнәсәбәттәр вертикаль ғына түгел, шулай уҡ төрлө ҡалалар һәм хатта илдәр буйлап таралған бер рангылағы гангстерҙар араһындағы горизонталь бәйләнештәрҙе лә нығыта[26].
Якудза, ғаилә традицияларына өҫтәп, үҙ идеологияһында самурай кодексының бусидо элементтарын киң ҡуллана, көс ҡулланып үлтереүҙе фәжиғәле ҡотолғоһоҙлоҡ тип баһалай. Күп кенә тэкия һәм бакуто оябундары, бигерәк тә рониндан сыҡҡандар, самурайҙарҙың традицияларын һәм йәшәү рәүешен таратҡан (әҙәбиәт уҡыған, ҡылыс оҫталығына өйрәнгән, самурайҙарҙың кейем һәм тәртип стилен өлгө итеп алған). Тэкия менән бакутоның төп функцияларының береһе булып территорияны һәм үҙ төркөмөнөң килемен ситтән ҡул һуҙыуҙарҙан һаҡлау булғанға, оябундар үҙҙәренең яугирҙарында даими рәүештә агрессив рух үҫтергән, конкуренттарға ҡаршы көрәшеү өсөн көс подразделениелары ойоштора. Якудзаның ҡәтғи дисциплинаһы һәм үҙ-ара тоғролоғо өсөн юғары дәрәжәле чиновниктар йәки хәлле сауҙагәрҙәр гангстерҙарҙы һаҡсы сифатында йәлеп итәләр. Шулай уҡ бурыстарҙы ҡайтарыу йәки буйһоноуҙан сыҡҡан хеҙмәткәрҙәргә баҫым яһау өсөн ҡулланалар[27].
Йыш ҡына рәсми властарҙың ғәмәлдәре тэкия һәм бакуто позицияларын нығыта. Мәҫәлән, урам һуғышын туҡтатыу маҡсатында 1735—1740 йылдарҙа хөкүмәт тэкияның ҡайһы бер бостарын үҙҙәре ҡарамағындағы территорияларҙа «күҙәтеүсе» итеп тәғәйенләй, енәйәтселәргә самурай титулына яҡын исем бирә. Полиция начальниктары бакуто етәкселәрен информатор сифатында файҙалана. Улар, үҙ төркөмдәренең законһыҙ эшмәкәрлеген сикләргә вәғәҙә биреп, хоҡуҡ һаҡлау органдары хеҙмәткәрҙәренән ҡурсалау һәм конкуренттарға ҡаршы көрәштә ярҙам ала. Шулай уҡ якудза төркөмдәре урам енәйәтселеген иҫкәртеүгә булышлыҡ итә, «үҙҙәренең» биҫтәләрен талаусыларҙан, талаусыларҙан һәм көсләүселәрҙән һаҡлай. Шуға күрә халыҡ араһында: «Көндөҙ беҙҙе полиция, ә төндә якудза һаҡлай» тигән әйтем тарала[28][29].
Беренсе босс һәм беренсе һуғыш
XX быуаттың беренсе яртыһы
Гурэнтай
Осака һуғышы Һәм Ямагути-гуми ҡалҡыулығы
Ёсио Кодама дәүере
Сокайя
1990-сы йылдар
2000-се йылдар
2010-сы йылдар
2020-се йылдар
Якудз структураһы
Ҙур төркөмдәр
Якудзаның эшмәкәрлеге өлкәләре
Таралыу географияһы
Якудзаның субкультураһы һәм үҙенсәлектәре
Тышҡы атрибуттары
Якудза менән көрәш
Якудза киң мәҙәниәттә
Комментарийҙар
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
- Андерсон Скотт и Андерсон Йон Ли. Тайны «Чёрной лиги». — М.: Политиздат, 1990. — 272 с. — ISBN 5-250-01068-7.
- Белов Н. В. Наркомафии. — Мн.: Современный литератор, 1998. — 544 с. — ISBN 985-6524-06-7.
- Дунаев В. И. Японцы «на рубежах». — М.: Молодая гвардия, 1983. — 158 с.
- Кассис В. Б., Стуруа М. Г. Смерть при жизни. — М.: Политиздат, 1978. — 240 с.
- Макарова Н. Н. Бандформирования всех стран мира. — Мн.: Литература, 1997. — 640 с. — ISBN 985-437-285-5.
- Цветов В. Я. Мафия по-японски. — М.: Политиздат, 1985. — 63 с.
- Цветов В. Я. Пятнадцатый камень сада Рёандзи. Мафия по-японски. — Мн.: Беларусь, 1989. — 384 с. — ISBN 5-338-00526-3.
- David E. Kaplan, Alec Dubro. Yakuza: Japan's Criminal Underworld. — Berkeley, Ca: University of California Press, 2003. — ISBN 0-520-21562-1.
- David E. Kaplan, Alec Dubro. Yakudza: The explosive account of Japan's criminal underworld. — Readings, Mass: Addison-Wesley Publishing, 1986. — 336 с.
- Peter B. E. Hill. The Japanese Mafia: Yakuza, Law, and the State. — Oxford University Press, 2006. — 323 с. — ISBN 0-19-925752-3.
Һылтанмалар
- YAKUZA Wiki. YAKUZA Wiki. Дата обращения: 2 июль 2013. Архивировано из оригинала 22 август 2013 года. 2013 йыл 22 август архивланған.
- Их бог — оябун. Якудза как одно из явлений традиционной Японии 2013 йыл 29 июль архивланған.
- Japanese Tattoo Designs. Japanese Tattoo Gallery. Дата обращения: 9 май 2013. Архивировано из оригинала 6 май 2013 года.
- Якудза. Мафия (sungat.ru). Дата обращения: 3 июнь 2013. Архивировано из оригинала 28 ғинуар 2014 года.
- Кальчева Анастасия. Якудза. Fushigi Nippon. Дата обращения: 3 июнь 2013. Архивировано из оригинала 12 май 2013 года.
- Японская Якудза. Мафия (gangsta.nnov.ru). Дата обращения: 3 июнь 2013. Архивировано из оригинала 7 август 2013 года.
- Крёстные отцы якудза. Блог "Разговоры о Японии". Дата обращения: 3 июнь 2013. Архивировано из оригинала 21 июль 2013 года.
- Иванов А. М. Некоторые особенности организованной преступности в Японии. Закон. Дата обращения: 5 июль 2013. Архивировано 10 октябрь 2013 года. 2013 йыл 10 октябрь архивланған.
- Фотогалерея: реальная жизнь членов якудзы. BBC (1 сентябрь 2011). Дата обращения: 5 июль 2013. Архивировано из оригинала 21 октябрь 2013 года.
- Точка кипения. Куда исчезли японские якудза после жестокого разгрома 2018 йыл 6 ноябрь архивланған. // Лента. Ру, 5 ноября 2018