Ҡәҙер (Дыуан районы)

• Район үҙәгенә тиклем (Мәсәғүт): 16 км
• Ауыл Советы үҙәгенә тиклем (Рухтин): 8 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 83 км

Ҡәҙер ауылы Әй йылғаһы буйында район үҙәге Мәсәғүт ауылынан көньяҡҡа 16 километрҙа һәм Һилейә (Силәбе өлкәһе) тимер юл станцияһынан төньяҡ-көнбайышына 83 километр алыҫлыҡта урынлашҡан^[3].

«Ғәбделҡәҙер бейҙең атаһы Юлдаш ҡарт, ҡаҙаҡтар барымтаһынан тынғылыҡ эҙләп, Ҡоншаҡ яҡтарынан был яҡтарға юллана. Әммә Әй буйына улы Ғәбделҡәҙер генә килеп етә һәм Ҡәҙер ауылына нигеҙ һала. Был тирәлә киң билдәлелек алған Байыш кантон Ғәбделҡәҙер бейҙең 7-се быуын тоҡомо» тип һөйләгән ата-бабалар^[4].

Әй буйындағы Ҡәҙер ауылына һәм Әй менән Көгөштә йылғалары буйындағы Ишмән ауылына Себер даруғаһы Әйле улусы башҡорттары шул уҡ даруғалағы Тырнаҡлы улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә 1760 йылда (башҡа мәғлүмәт буйынса — 1700), керҙәшлек килешеүенә таянып, нигеҙ һала.

Тырнаҡлы башҡорттары әйлеләрҙең керҙәшлеге тураһында килешеүҙең тексын һаҡлап ҡалған:

«1760 йылда иһә, атай-олатайҙар заманынан бөйөк батшаларҙан бүләк итеп алынған ерҙәрҙә йәшәргә күсеп, Өфө округының Тырнаҡлы улусы аҫаба башҡорттары, оброкһыҙ һәм бер отошһоҙ, Себер даруғаһы Әйле улусындағы ике башҡорт ауылында йәшәй башланы. Беҙҙең ризалыҡтан башҡа еребеҙҙә сит кешеләр йәшәргә тейеш түгел тигән бойороҡтан сығып, беҙ, Тырнаҡлы улусы башҡорттары, өлкәне лә, кесеһе лә, һәр йылға 20 тин һалым алып, 30 йортта йәшәүсе Әйле улусы башҡорттарына ҡышҡы урынды һәм йәйге күсеү биләмәләрен мәңгелеккә биргәнбеҙ, ә улдары атаһынан йәки ағай-энеләр айырылып сыҡҡан осраҡта, улар, ыҙғыш сығармай ғына, һәр йорттан 20-шәр тин һалым түләргә тейеш. Үрҙә әйтелгән ҡышҡы торлаҡтар һәм йәйге күсеү урындары Әй йылғаһына, Йыланыш йылғаһы тамағынан ағым буйлап барып, Йыланыш түбәһенә Аҡ далаға тиклем, шунан Йүкә ваҡлау аша Мырҙалар ыҙанына (улусына), Һыулы Торналы түбәһенә тиклем һәм Торналы буйлап, Ҡара кисеүгә һәм унан Әйҙәнмә тауы моронона, шунан — Әй йылғаһын аша сығып, Быҙаусы (Бузовча) күле һырты буйлап Тора моронона, ә унан Торна буйлап яңғыҙ ҡарағайға, унан — Түбәнге Ҡара Талға, шунан һаҙлыҡ буйлап Кувавейли түбәһенә, унан — Нагушли һаҙлығынан ҡалҡыулыҡҡа, унан — Борға Үҙәнле (Бурга Узанлы) түбәһенә, унан — Чуматов ҡайынлығы һырты буйлап ҡалҡыулыҡҡа, унан — Бишҡайынға, уларҙан Исхаҡ һаҙлығы ыҙаны ситенән Әнйәк (Инзяк) түбәһенә, күтәрелә-күтәрелә, һырт менән Төлкө тоҙағы шишмәһе (Тюльке Тоймак) түбәһенә, Чуванлы ҡул ҡоро үҙәненә һәм Әй йылғаһына, уны аша сығып, алда телгә алынған Йыланыш тамағына… Был килешеүҙе яҙғанда, Тырнаҡлы улусы өлкәндәре һәм кеселәре лә әлеге 1810 йылдың 10 апрель көнөндә тамғаларын ҡуйҙылар. Беҙ, Троицк һәм Өфө округы Тырнаҡлы улусы чиновниктары һәм ябай башҡорттары, дөйөм ризалыҡ менән, был килешеүҙе иҫкергән тип танып, яңы ҡағыҙға күсереп яҙҙыҡ һәм эшкә беркеттек… Һәм, кем яҙа белә, ҡулдан яҙып, яҙа белмәгәндәр — тамға һәм старшина мисәтен баҫып, әгәр Ҡәҙер һәм Ишмән ауылдары башҡорттары беҙҙең ерҙән башбаштаҡланып күсеп китергә хәл итһә, был ерҙе уларға һатмау һәм оброкка бирмәү шарты менән, раҫлайбыҙ»

Оригинал текст  (рус.)  

«1760 года майя ... дня Уфимской округи Тырнаклинской волости вотчинники башкирцы на жалованной от великих государей земле по р. Аю изстари при дедах и отцах наших поселясь житель­ствуют Сибирской дороги Айлинской волости двумя деревнями Кадыровой и Ишменевой башкирцы без оброка и без всякой нам выгоды, а как ныне известно нам указом повелено, дабы на наших землях посторонние люди без позволения не жили, почему мы Тарнаклинской волости башкирцы старшие и младшие со общаго согла­сия означенным Айлинской волости башкирцам 30 дворам изстари заселенными ими зимовными и лет­ними кочевыми местами жительство и владение иметь вечно позволяем из платежа оброка на каждый год по 20 копеек, а когда отделяться будут от отцов сыновья и от братьев братья, коим с каждого двора в год платить оброку по 20 копеек и спору никакого не иметь; вышеписанные же зимние жилища и летние кочевья состоят в средине сих меж от устья речки Еналыша (Еланыш), которая впадает в Ай, итти вверх по течению до Еланышевской вершины и до Белой степи, откуда липовым колком до Мурзаларской межи (т.е. волостной) до вер­шины Водяной Турналы и вдоль по Турнале на Черный брод и от оного на мыс горы Айлянмы, откуда перейдя р. Ай сыртом озера Бузовча на мыс Туры, а от оного вдоль по Турне на одинокую сосну, а от оной на Нижний Черный Тал, откуда вдоль по болоту на вершину Кувавейли, оттоль на вершину на болотах Нагушли, от оного на вершину Бурга Узанлы ж, отколь сыртом Чуматово березника на вершину, а от оной на 5 берез, от которых Инзяковой вершины краем болота Исхаковской межи верхностию сыртом на вершину ключа Тюльке Тоймака, от оного на вершину суходола, называемого Чуванлы кула и вдоль по оному суходолу до устья лога Чуванлы и до реки Ая, перейдя сей на прежде помянутое Еланышевское устье и во время написания сего договора, к кото­рому находившиеся Тарнаклинской волости старшие и младшие люди руки и тамги свои приложили сего 1810 года апреля 10-го дня. Троицкой и Уфимской округ Тырнаклинской волости мы, чиновники и рядовые баш­кирцы, все со общаго согласия по ветхости сего договора, переписав оной на новую бумагу и приобщили к сему... И в том договор утверждаем с приложением знающие писать рук, неумеющие — тамог и старшинских печатей с таким условием, есть ли означенных деревень Кадыро­вой и Ишменевой башкирцы сами своевольно с той нашей земли съехав переселятся, то оную землю им не продавать и в оброк не отдавать»^[5][6]

1765 йылдың 4 авгусында Өфө провинциаль канцеля­рияһы ҡәҙерҙәр һәм ишмәндәр һәр йорттан бирергә тейеш 20 тин ҡортом түләүен законлаштырыусы 1760 йылғы килешеүҙе раҫлаған.

Ҡәҙер һәм Ишмән башҡорттары Тырнаҡлы улусы ерҙәрендә мәңгелеккә төпләнгән. 1832 йылғы закон буйынса уларҙың һәр береһе, хәрби ҡатлам керҙәштәре булараҡ, йән башына 30-шар дисәтинә ала. Шул уҡ ваҡытта улар Әйле улусының аҫабалығына дәғүә итте. Уларҙың һүҙҙәренсә, улар Әйле ерҙәренең участкаларына: һөрөнтө ере, бесәнлеге, урман дачаһы, тирмәндәре, солоҡ ағастарына хужа булған, хатта Ләүйылға ауылының дәүләт крәҫтиәндәренә ер һатыуҙа һәм ҡуртымға биреүҙә ҡатнашҡан һәм кортом аҡсаһы алған.

Улар властарҙан артабан да Тырнаҡлы улусында «керҙәштәр хоҡуғында йән башына 30 дисәтинә бүлендек ер, шулай уҡ Әйле улусында аҫабалыҡ хоҡуғы менән файҙаланыу мөмкинлеге биреүҙәрен» һораған. Ундай рөхсәт булғанмы-юҡмы — билдәһеҙ.

Легенда буйынса, Ҡәҙер ауылына нигеҙ һалыусы Ҡәҙербирҙе булған. Шәжәрә түбәндәгесә: Юламан — Ҡәҙербирҙе — Ҡолшәрип — Мәһәҙи (уның улдары Тайыш, Байыш, Сәйфетдин, Хөснөтдин, Фазлетдин, Мөхәмәтғәле, Исламғәле). VII—VIII рәүиздәре буйынса Ҡәҙербирҙе билдәләнмәй, әммә унда Ҡолшәрип улы Баймөхәмәт Мәһәҙиев, Мәһәҙиҙең улдары: Мөхәмәҙғәле (указлы мулла), Тайыш, Фазыл, Хөснөтдин, Сәйфетдин, Хужай һүрәтләнә. Иң мөһиме — 1859 йылғы рәүиз барышында Ҡәҙерҙә тәүге төпләнеүсенең 81 йәшлек улы Үтәү Ҡәҙеров иҫәпкә алынған.

1795 йылда 15 йортта 202, Ишмәндәге 15 йортта 76 башҡорт йәшәгән. 1834 йылда 364 кеше булған^[7][8].

Хәрби йөкләмә үтәү — башҡорттарҙың төп бурысы булған: йыл һайын 4-5 ғаилә ҡорал, ҡылыс, һөңгө, уҡ-һаҙаҡ тотҡан, яҡшы кейем, ике ат һәм аҙыҡ-түлек әҙерләгән яугир хәрби хеҙмәткә алынған. Улар башҡорт полктары сафында хеҙмәт иткән. Ҡәҙер ауылынан Баймөхәмәт Ҡолшәрипов Парижға барып еткән һәм «1812 йылғы һуғыш иҫтәлегенә» миҙалына лайыҡ булған^[9].

Ҡәҙер ауылында 1842 йылда 364 кешегә 109 сирек ужым һәм 428 сирек яҙғы ашлыҡ, ә Ишмәндә 67 кешегә — 30 сирек ужым һәм 71 сирек яҙғы ашлыҡ булған. 364 кеше йәшәгән 61 йортҡа 497 баш йылҡы, 223 һыйыр, 139 һарыҡ, 87 кәзә; Ишмәндә 14 йортта 128 ат, 66 һыйыр, 59 һарыҡ, 8 кәзә тура килгән. Ҡәҙерҙә 38 умарта, Ишмәндә — 2 умарта булған.

XIX быуат аҙағында мәхәлләлә 2 мәсет һәм «училище», йәғни мосолман башланғыс мәктәбе булған.

1865 йылда Ҡәҙер ауылындағы 86 йортта 462 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ, арба эшләү менән шөғөлләнгәндәр. Электән үк 2 мәсет, училище була.

Ҡәҙер ауылында 1870 йылда — 463, 1898 йылда — 468, 1905 йылда — 609, 1920 йылда — 602 кеше йәшәгән^[10][11].

1906 йылда ла 2 мәсет, запас иген һаҡлай торған мөгәзәй, йылға аша сығара торған паром була.

1920 йылда — 602 кеше^[12][13].

Әлеге ваҡытта Мәсәғүт ауылы гимназияһының филиалы — Ҡәҙер төп мәктәбе, балалар баҡсаһы, фельдшер-акушерлыҡ пункты, клуб, китапхана бар^[14].

Ҡәҙер ауылында башҡорттар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Халыҡ һаны буйынса аңлатматөрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

• Зәйнәш Сөләймәнов (тыуған һәм үлгән ваҡыты билдәһеҙ) — хәрби эшмәкәр, Е. И. Пугачёв етәкселегендәге 1773-1775 йылдарҙағы Рәсәйҙәге Крәҫтиәндәр һуғышында ҡатнашҡан. Әйле улусы старшинаһы Тайыш Сыныҡаев командаһында хеҙмәт иткән.
• Баймөхәмәт Ҡолшәрипов — Парижға барып еткән һәм «1812 йылғы һуғыш иҫтәлегенә» миҙалына лайыҡ булған.
• Сәйфуллин Франис Әсҡәрйән улы (4.09.1950) — агроном, иҡтисадсы-ғалим, йәмәғәт эшмәкәре, иҡтисад фәндәре докторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре.
• Япаров Инбер Мөхәммәт улы (20.09.1950) ғалим-географ, юғары мәктәп уҡытыусыһы. География фәндәре кандидаты (1990), доцент (1994).

Ҡәҙербирҙе (Ғәбделҡәҙер) (1738) — Ҡәҙербирҙенең бүләре кантон подполковнигы Байыш, 1812 йылғы Ватан һуғышында ҡатнашҡан. Тимерғәзе — Ҡәҙер ауылында тәүге мәсеткә нигеҙ һалыусы. Мөхәмәтхан, Исхаҡ, Ибраһим — бер туғандар. Ханов Исрафил Мөхәмәтхан улы (1916—1942 йылдың декабре) Бөйөк Ватан һуғышында һәләк булған. 2016 йылда Смоленск эҙәрмәндәре уның ҡәберен тапты. Ханов Ибраһим Мөхәмәтхан улы (1912—1982) — Бөйөк Ватан һуғышы ҡатнашыусыһы, инвалид, орден-миҙалдар менән бүләкләнгән. Ханов Исхаҡ Мөхәмәтхан улы (1902—1943), атыусы, хәбәрһеҙ юғалған^[15].

.

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

• Асытау. Бер байҙың аттары гел генә бер күл янындағы туғайлыҡта утлаған. Бай бының серен белергә теләгән. Һәм шуны асыҡлаған: был урында үлән асы, тоҙло булған. Шуға күлде Асы күл тип, ә эргәһендәге тауҙы Асытау тип атағандар.

• Олотау йәнәшендәге башҡа тауҙарға ҡарағанда үҙе ҙур, үҙе бейек булғанға шундай атама алған.

• Ишмәнтау. Был тау һәм шул уҡ исемле йылға буйында Ишмән тигән ауыл булған. Хәҙрге ваҡытта ул ауыл юҡ. Ишмәнтау менән Ишмән йылғаһы — уның иҫтәлеге.

• Рамазан тауы, Йәшкә тауы, Маҙартау, Оҙонғор тауы, Остүбә тауы

Йылғалар, күлдәр:

• Әй, Иҫке Әй, Ишмән йылғаһы, Бапалды йылғаһы, Ологисеү, Шарҙатма

• Тирәкле күл буйында бер нисә ҙур тирәк үҫкән

Шишмәләр:

• Туҡмашмә һыуы

Ялан-бесәнлектәр, юл:

• Динекәй буйы, Маҙар аҫты, Тәрәнғул, Ҡәрип яланы, Суҡтал, Әбейҙәр сауылы, Мулла ҡәбере юлы

Таусыҡтар, түбәләр:

• Ҡыҙҙар түбәһе

• Информаторҙар: Сәйфуллиндар: Франис Әсҡәрйән улы менән Тәнзилә Әмерхан ҡыҙы

Тарихи ҡомартҡылар:Ауыл эргәһендәҙе боронғо Ҡәҙер ҡурғандары һәм Ҡәҙер торамаһы тарихи ҡомартҡы булып тора.

• Тырнаҡлы

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Хисамитдинова Ф. Г. Башкирская ойконимия XVI—XIX вв. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1991
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001
• А. З. Асфандияров. Любезные вы мои… Уфа: Китап, 1992, с.18

• Ҡәҙер (Дыуан районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Исследовательская работа «Родословное древо моей семьи» (Хановы)