Әбсәләм (Балаҡатай районы)
Әбсәләм (рус. Абсалямово) — Башҡортостандың Балаҡатай районындағы ауыл. Урғалы ауыл Советына ҡарай. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 244 кеше[2]. Почта индексы — 452570, ОКАТО коды — 80210834002.
| Ауыл | |
| Абсалямово башҡ. Әбсәләм | |
| Ил | |
|---|---|
| Федерация субъекты | |
| Муниципаль район | |
| Ауыл биләмәһе | |
| Координаталар | |
| Халҡы | |
| Милли состав | |
| Сәғәт бүлкәте | |
| Почта индексы | 452570 |
| Һанлы танытмалар | |
| Автомобиль коды | - |
| Код ОКАТО | |
| Код ОКТМО | |
.svg)
Географик урыны
- Район үҙәгенә тиклем (Яңы Балаҡатай): 55 км
- Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Урғалы): 3 км
- Яҡындағы тимер юл станцияһы (Урғалы): 4 км
Әбсәләм ауылы Әй йылғаһының ҡушылдығы Оло Урғыла йылғаһы буйында, район үҙәге Мәсәғүт ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 55 километр һәм Урғалы тимер юл станцияһынан көньяҡҡа табан 4 километр алыҫлыҡта урынлашҡан[3].
Тарихы
Әбсәләм ауылына Силәбе өйәҙе Әйле улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә 1835 һәм 1840 йылдарҙа (башҡа мәғлүмәт буйынса 1795 йылда) нигеҙ һалған.Тәүге төпләнеүсе Әбсәләм исеме менән аталған. Әбсәләмдең улдары — Сәйетғәле һәм Ҡауыс Әбсәләмовтар билдәле. Шулай уҡ Урғалы-Әбсәләм тип тә теркәгәндәр[4].
1795, 1816, 1834 йылдарҙа иҫәпкә алынмаған, сөнки ул осорҙа ауыл булмаған. Тәүге төпләнеүсенең улдарының исеме билдәле: 1805 йылғы Ҡауыс Әбдесәләмов, 1808 йылда тыуған Сәйетғәле Әбдесәләмов. Әммә ауыл халҡының генетик бәйләнештәре билдәле түгел. Тәүге йылдарҙа уны Әбдесәләм тип атағандар.
1870 йылда 63 йортта 334 кеше, 1898 йылда 74 йортта — 409 кеше йәшәгән[5].
Биләмә берәмектәренә инеүе
| Теркәү йылы | Улус, ауыл советы | Өйәҙ, кантон, район | Губерна, Республика | Дәүләт |
|---|---|---|---|---|
| 1757 | Дыуан улусы улусы | Себер даруғаһы | Ырымбур губернаһы | Рәсәй Империяһы |
| 1816 | -сы йорт | -се Башҡорт кантоны | Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1834 | -сы йорт | -се Башҡорт кантоны | Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1847 | -сы йорт | -се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе | Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1859 | -сы йорт | -се Башҡорт кантоны, Өфө өйәҙе | Ырымбур губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1895 | Дыуан улусы | Златоуст өйәҙе | Өфө губернаһы | Рәсәй империяһы |
| 1920 | Дыуан улус Советы (1918 й.), Яңыбай ауыл Советы | Мәсәғүт кантоны | Автономлы Башҡорт ССР-ы |  РСФСР |
| 1926 | Урғалы ауыл Советы (1923 йылдан) | Мәсәғүт кантоны | Автономлы Башҡорт ССР-ы |  СССР |
| 1935 | Урғалы ауыл Советы | Балаҡатай районы | Башҡорт АССР-ы | СССР |
| 1941 | Урғалы ауыл Советы | Балаҡатай районы | Башҡорт АССР-ы | СССР |
| 1990 | Урғалы ауыл советы | Балаҡатай районы | Башҡортостан Республикаһы |  Рәсәй Федерацияһы |
Әбсәләм ауылының XIX быуатта артабанғы үҫеше
1859 йылда 29 йортта 359 кеше, 1866 йылда 63 йортта 334 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған.
XIX быуат аҙағында Әбсәләм ауылында 12 хужалыҡта мал аҫыралмаған. Был осорҙа ауылдарҙы төҙөкләндереү, эреләтеү, раҫланған план буйынса урамдарҙы дөрөҫ урынлаштырыу һәм сыуал-мейестәрҙе бөтөрөү эше барған[6].
Ауылдың XX быуаттағы һәм хәҙерге үҫеше
1905 йылда 70 йортта — 387, ә 1920 йылда 65 йортта — 322 кеше донъя көткән.
1906 йылда шулай уҡ бакалея кибете, запас иген һаҡлай торған мөгәзәй теркәлгән. Ҡуҫа заводына утын ташыу менән шөғөлләнгәндәр.
Игенселектә төп ҡорал — көңгөр һуҡаһы була, малсылыҡ менән шөғөлләнәләр. Ауылда тирмән булған.Мәсет йорто, кибет була. Община көсө менән мөгәзәй төҙөлә[7][8].
Әлеге ваҡытта ауылда Урғалы урта мәктәбенең филиалы — Әбсәләм башланғыс мәктәбе, клуб бар[9].
Халыҡ һаны
Әбсәләм ауылында башҡорттар йәшәй (2002).
Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)
| Иҫәп алыу йылы һәм көнө | Бөтә халыҡ | Ир-егеттәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ир-егеттәр өлөшө (%) | Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%) |
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар) | |||||
| 1920 йыл 26 август | 419 | ||||
| 1926 йыл 17 декабрь | |||||
| 1939 йыл 17 ғинуар | 420 | ||||
| 1959 йыл 15 ғинуар | 310 | ||||
| 1970 йыл 15 ғинуар | |||||
| 1979 йыл 17 ғинуар | |||||
| 1989 йыл 12 ғинуар | 209 | 96 | 113 | 45,9 % | 54,1 % |
| 2002 йыл 9 октябрь | 294 | 145 | 149 | 49,3 % | 50,7 % |
| 2010 йыл 14 октябрь | 244 | 128 | 116 | 52,5 % | 47,3 % |
Халыҡ һаны буйынса аңлатматөрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.
- 1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
- 1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны
Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.
- 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.
- Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.
- 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.
- Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.
- 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)
- Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.
- 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.
- Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.
- 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.
- Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.
- 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
- 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
- Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7
- 1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.
Билдәле кешеләре
- Нафиҡова Фәриҙә Низам ҡыҙы (20.08.1958), хеҙмәт ветераны, 1976—2015 йылдарҙа Балаҡатай районы Калинин исемендәге колхоздың машина менән һыйыр һауыу операторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2001)[10].
Урамдары
Тирә-яҡ мөхит
- Ер-һыу атамалары
Тауҙар:
Йылғалар:
Шишмәләр:
Ялан-бесәнлектәр:
Таусыҡтар, түбәләр:
Башҡа урын-ер атамалары:
Шулай уҡ ҡарағыҙ
Әҙәбиәт
- Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
- Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. — ISBN 978-5-295-04683-4.
Һылтанмалар
- Әбсәләм (Балаҡатай районы) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 565. — ISBN 978-5-295-04683-4. 565 б.
- Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
- Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана. Кн. 9. Уфа: Китап, 2001, 120—121 с. — 304 с. — ISBN 5—295—02843—7 (рус.)
Иҫкәрмәләр
 | Портал «Башҡортостан ауылдары» |
|---|---|
 | Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) Викикитапханала |
 | Проект «Башҡортостан ауылдары» |