Стоўпцы

Існуе некалькі меркаваньняў датычна паходжаньня тапоніму Стоўпцы^[3][4]. Паводле аднаго зь іх назва паселішча ўтварылася ад слупоў (стаўпцоў, стаўпоў) на рацэ Нёман, з дапамогай якіх ажыцьцяўлялася праца парома. На думку географа Вадзіма Жучкевіча, тапонім зьяўляецца назвай-арыенцірам: у даўнія часы стаўпамі пазначалі дарогі празь непрыкметную мясцовасьць^[5]. Згодна з паданьнем, стаўпамі пазначылі месца былога манастыра, насельнікі якога памерлі ў часе эпідэміі халеры. Існуе і такая вэрсія: Стоўпцы, ад слова «стоўпы» — 'невялікія вежы для манахаў' — затворнікаў або «стоўпнікаў», што маглі жыць пры кляштары, заснаваным тут у 1624 годзе. Краязнаўцы таксама не адкідваюць вэрсіі пра стаўпы, што дзялілі ўладаньні Слушкаў і Радзівілаў^[6].

Афіцыйнае напісаньне назвы места — Стоўбцы (рас. Столбцы).

Вялікае Княства Літоўскае

Паводле некаторых зьвестак, Стоўпцы існавалі яшчэ ў 1511 годзе^[7]. Афіцыйная дата заснаваньня паселішча — 20 чэрвеня 1593 году^[1]. У пачатку XVII стагодзьдзя Стоўпцы знаходзіліся ў валоданьні А. Слушкі, які ў 1623 годзе заснаваў тут касьцёл, а ў 1639 годзе — кляштар дамініканаў.

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у верасьні 1655 году маскоўскія захопнікі разрабавалі і спалілі Стоўпцы, зруйнавалі касьцёл. Акупанты зьнішчылі больш за палову жыхароў мястэчка^[7][8]. Аднак Стоўпцы хутка аднавіліся і ў 1669 годзе атрымалі прывілей на правядзеньне таргоў і кірмашоў. 14 сьнежня 1675 году ў мястэчку пад тытулам Сьвятога Казімера кансэкравалі новы мураваны касьцёл.

У пачатку XVIIІ стагодзьдзя Стоўпцы знаходзіліся ў валоданьні С. Дэнгафа. Мястэчка пацярпела ў Вялікую Паўночную вайну (1700—1721), але зноў хутка аднавілася. У 1728 годзе Стоўпцы перайшлі да Чартарыйскіх і сталі цэнтрам графства. У гэты час тут было 144 двары, царква, касьцёл, ратуша, школа і кляштар з шпіталем, карчма, буйная рачная прыстань з 16 складамі^[7]. У 1729 годзе мястэчка атрымала Магдэбурскае права.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Стоўпцы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе ў 1796 годзе сталі цэнтрам воласьці Менскага павету. У 1799 годзе на Нёмане збудавалі мост, які злучыў мястэчка з Новым Сьвержанем і дарогамі на Нясьвіж і Мір. У 1822 годзе адкрылася прыходзкая вучэльня.

Па здушэньні вызвольнага паўстаньня (1830—1831) расейскія ўлады канфіскавалі Стоўпцы ў Чартарыйскіх у дзяржаўны скарб, а ў 1844 годзе гвалтоўна ліквідавалі кляштар дамініканаў. На 1859 год у мястэчку быў 301 двор, на прыстані 20 дзяржаўных і 17 прыватных складоў, на 1867 год — 310 двароў. У 1860 годзе ад Стоўпцаў у Каралявец водным шляхам вывезьлі каля мільёна пудоў іржы, пшаніцы, аўса, ячменю і інш.

Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) 12 траўня 1868 году расейкія ўлады гвалтоўна перарабілі касьцёл Сьвятога Казімера пад царкву Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы). У 1869 годзе з мэтаю маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага яны адкрылі ў мястэчку народную вучэльню для хлопчыкаў, у 1875 годзе — для дзяўчынак. У 1871 годзе за 2 км ад Стоўпцаў на Маскоўска-Берасьцейскай чыгунцы адкрылася аднайменная чыгуначная станцыя. У 1874 годзе ў мястэчку пачала працаваць запалкавая фабрыка. На 1886 год у Стоўпцах было 186 двароў, 2 царквы, сынагога, 2 юдэйскія малітоўныя дамы, школа, 20 крамаў. На 1897 год на станцыі было 8 двароў. У 1905 годзе ў Стоўпцах адбыўся буйны страйк лесарубаў, у кастрычніку — жалобная дэманстрацыя з нагоды Курлоўскага расстрэлу. У 1909 годзе ў мястэчку адкрылася меская вучэльня.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Стоўпцы занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Стоўпцы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У месьце прызначылі павятовага старшыню БНР, а жыхары Стаўпецкай воласьці атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР^[9]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі мястэчка ўвайшло ў склад Беларускай ССР^[10]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Стоўпцы апынуліся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе атрымалі статус места і сталі цэнтрам гміны і павету ў Наваградзкім ваяводзтве. Станцыя Стоўпцы стала прыгранічнай. 4 жніўня 1924 году на мястэчка напала вялікая дывэрсійная банда. Па гэтым ў Стоўпцах утварыўся батальён Корпусу Аховы Памежжа. 15 ліпеня 1931 году ў месьце пачало дзейнічаць Беларускае таварыства дабрачыннасьці.

У 1939 годзе Стоўпцы ўвайшлі ў БССР, дзе 15 студзеня 1940 году сталі цэнтрам раёну. У Другую сусьветную вайну з 28 чэрвеня 1941 да 2 ліпеня 1944 году места знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху. У 1943—1944 гадох тут працавала падпольная польская школа. Сакрэтнае навучаньне вёў былы судзьдзя гродзкага суду А. Родэ (альбо Й. Родэ). Лекцыі адбываліся паводле перадваеннай праграмы польскіх гімназійных школаў, у кожны другі дзень, у кватэры Ю. Урбановіча. Настаўнік загінуў на вачах сваіх вучняў каля 6 ліпеня 1944 году, у час шматдзённай аблогі места савецкімі войскамі^[11].

У 1960-я гады савецкія ўлады зьнішчылі помнік архітэктуры XVII стагодзьдзя — касьцёл Сьвятога Казімера^[12]. У 2001 годзе Міжнародны Камітэт Міру абвясьціў Стоўпцы «Местам Міру».

• Места на старых здымках
• 
  Касьцёл па маскоўскай перабудове
• 
  Аднаўленьне касьцёла па вяртаньні каталікам
• 
  Касьцёл, інтэр’ер
• 
  Касьцёл, амбон

• 
  Панарама
• 
  Чыгуначная станцыя
• 
  Царква
• 
  Сябры стралецкага зьвязу

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1867 год — 2035 чал.^[13]; 1886 год — 1070 чал.^[8]
• XX стагодзьдзе: 1921 год — 2956 чал.; 1939 год — 7,5 тыс. чал.; 1970 год — 7,5 тыс. чал.; 1989 год — 12,1 тыс. чал.^[8]; 1991 год — 14,2 тыс. чал.; 2000 год — 16,8 тыс. чал.^[8]
• XXI стагодзьдзе: 2001 год — 16,8 тыс. чал.^[14]; 2006 год — 15,5 тыс. чал.; 2009 год — 15 367 чал.^[15] (перапіс); 2016 год — 16 839 чал.^[16]; 2017 год — 16 858 чал.^[17]; 2018 год — 16 946 чал.^[2]

Адукацыя

У Стоўпцах працуюць 3 сярэднія, вячэрняя, пачатковая, спартовая школы, школа мастацтваў, школа-сад, дом дзіцячай і юнацкай творчасьці, 6 дашкольных установаў.

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць мескія лякарня і паліклініка.

Культура

Дзейнічаюць філярмонія, дом культуры, карцінная галерэя, 2 бібліятэкі, кінатэатар.

Плян

Стоўпцы разьвіваліся ад Нёмана ў паўночным кірунку, паміж аўтамабільнай дарогай і чыгункай, што абумовіла складаны нерэгулярны квартальны плян. Гістарычны цэнтар знаходзіцца ў паўднёвай частцы места, у раёне цэнтральнага сквэру і цяперашняй плошчы Леніна, пры перакрыжаваньні восевай магістралі вуліцы Ленінскай з пэрпэндыкулярнымі ёй вуліцамі Гагарына і Першамайскай. У наш час тут месьцяцца крамы і кінатэатар. На скрыжаваньні вуліцаў Ленінскай і Сацыялістычнай сфармаваўся сучасны адміністрацыйна-грамадзкі цэнтар. Гандлёвы цэнтар у паўночнай частцы, вакол прывакзальнай плошчы. Тут месьцяцца некалькі крамаў, рэстаран, гасьцініца. Новае жытловае будаваньне вядзецца ў двух мікрараёнах у паўночна-заходняй частцы Стоўпцаў. Мікрараёны абмяжоўвае вуліца Ленінскай, па другі бок якой знаходзіцца мескі парк.

Вуліцы і пляцы

У тэлефонным даведніку 1939 году ўпамінаецца Касьцельны завулак^[19]. Таксама ў месьце існавалі вуліцы Могілкавая, Садовая і Юрыдыка.

Прадпрыемствы харчовай, машынабудаўнічай, дрэваапрацоўчай прамысловасьці.

Інфраструктура

Уздоўж берагоў Нёмана — зона адпачынку дзяржаўнага значэньня «Стоўпцы»^[20]. У месьце дзейнічае мастацкая галерэя, у Акінчыцах — мэмарыяльная сядзіба Якуба Коласа (частка філіі Літаратурна-мэмарыяльнага музэю Якуба Коласа). Спыніцца можна ў гасьцініцы «Стоўпцы».

Славутасьці

• Забудова гістарычная (ХІХ — пачатак ХХ ст.; фрагмэнты)
• Могілкі: каталіцкія, каплічка (ХІХ ст.); юдэйскія
• Сынагога (канец ХІХ ст.)
• Царква Сьвятой Ганны (1825; Сьвяты Пасад, цяпер у валоданьні Маскоўскага патрыярхату)

Страчаная спадчына

• Касьцёл Сьвятога Казімера і кляштар дамініканаў (1640)

• Краявіды Стоўпцаў
• 
  Царква Сьвятой Ганны
• 
  Вуліца
• 
  Камяніца
• 
  Новы касьцёл

• Фабіян Акінчыц (1886—1943) — беларускі грамадзка-палітычны дзяяч, публіцыст, рэдактар
• Канстанцін Лапко (нар. 1946) — навуковец, кандыдат хімічных навук
• Канстантын Міцкевіч (Якуб Колас) (1882, засьценак Акінчыцы, цяпер у межах Стоўпцаў — 1956) — клясык беларускае літаратуры
• Юры Сабалеўскі (1889—1957) — беларускі палітычны і нацыянальны дзяяч
• Івонка Сурвіла (Шыманец) (нар. 1936) — дзяячка беларускай эміграцыі, Старшыня Рады БНР у выгнаньні

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15: Следавікі — Трыо. — 552 с. — ISBN 985-11-0251-2
• Верхняе Панямонне: альманах лакальнай гісторыі. Вып. 1. — Менск: І.П. Логвінаў, 2012. — 154 с. — ISBN 978-983-6991-72-4
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — 591 с. — ISBN 985-11-0214-8
• Grędzik-Radziak A. Oświata i szkolnictwo polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej i współczesnej Białorusi 1939–2001. — Toruń: Europejskie Centrum Edukacyjne, 2007. — 441 с. — ISBN 978-83-60738-09-2
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XI: Sochaczew — Szlubowska Wola. — Warszawa, 1890.

• Стоўпцы , Radzima.org
• Стоўпцы  (рас.), Глёбус Беларусі
• Прагноз надвор’я ў м. Стоўпцах